Все новости
Историй гыч
9 Шыжа 2020, 13:35

Марий лӱм кугезынан

(Мучаш. Тӱҥ. 39-ше номерыште.)Тиде пагытыште чыла марий кундемлаште Маре, Мари, Мары мут-влак еҥ лӱм шотеш кучылталтыныт, вариантышт тӱрлӧ лийын: Маркай, Марчи, Марчик, Марчишка, Марычка, Марычко, Марьяк, Мармей, Марис, Марыс, Марий эрге Патыр». («Ончыко» журнал, 1999 ий, 3-шо номер).

С. Черных умбакыже тыге сера: «Озаҥ уездысе Алацкий корно воктене илыше марий-влакым 1716-1717 ийлаште возен налме улмаш. Тиде книга кӱжгӧ, 1710 ийыште возымо перепись лийын. Ӧрыктара: 1710 ий ден 1716-1717 ийла коклаште кугу вашталтыш лийын: олыкмарийын пелыже утла, шочмо-кушмо вер-шӧрым коден, вес кундемыш куснен. Шукын эрвелыш, Урал мландыш, каеныт. 1710 ийыште Шернур кундемыште 311 озанлык, 1212 еҥ шотлалтын, но 1717 ийлан 104 сурт, 362 еҥ кодын. 655 еҥ вес вере шылын каен, 208 сурт пустаҥын.
Шуко еш нерген тичмашын возымо. Теве Крымдай Гришкинын озанлыкше дене палдарен, руш переписчик тыге сера: сурт оза пушеҥге гыч камвозын (очыни, мӱйым кычалаш кӱзен улмаш), вич ий ончыч колен. Тылеч вара ватыже Токтамыс эргыже да Уналче ӱдыржӧ дене ял гыч куржын. Сабай Тонахмет, Актанай Конахмет, Тойдыбай Албахтин ешышт дене эрвелыш каеныт. Тыге возымо книгаште шуко шӱдӧ моло марий нерген. Мӧҥгеш пӧртыл толшым иктымат ончыктымо огыл. Шукышт нерген кум-куд талук ончыч «башкирыш» куржыныт манын возымо.
«Бежал в башкир» манме шомак кажне страницыште ятыр гана коеш. Тиде радамыште ончыкталтыныт Паймурза Ахтемишев, Чемекей Чобаев, Тойборис Алыкеев, Мурза Ишкелдин, Тоймурза Тогашев, Таныбек Туншарин, Ивашка Токаев, Самар Тойгильдин, Паймет Похтыбаев, Мокей Куприянов, Позанай Тохташев, Томанай Иванаев, Чинбулат Таникеев, Термышка Пиндиков, Токсабай Тогашев да шуко молат. Нуно чыланат тора кундемыш ешге (ватыге, шочшыге) каеныт.
Мушко эҥер воктенсе «Ноля Кукмор» волостьышто (сотникше Чинбулат Пайбердин) 1710 ийыште 81 озанлык, 284 еҥ улмаш, а 1717 ийлан 36 сурт, 146 еҥ кодыныт. 45 пӧрт пуста шинчен, 113 еҥ илыме верым вашталтен. Ойлышна: тиде - кызытсе Нольыкмарий ял да тудын лишне улшо илем-влак» («Ончыко», 1999 ий, 4-ше номер).
Ожнысо марий лӱм-влакым эрвел мландыш марий кундем гыч шылын куржшо марий-влак конденыт, тыге эрвелмарий коклаште чимарий лӱм-влак аралалт кодыныт, пӧръеҥ лӱм-влак: Токтамыш, Паймырза, Мурза, Тоймурза, Тойгелде, Паймет, Тоймет, Пахтыбай, Мадияр, Янбулат, Ирбулат, Яманай, Яшкелде, Ямет, Ишпулат, Яшпатыр, Петрушка, Пайтуган, Пектемир, Иштуган, Якай, Акаш, Апай, Акпай, Багиш, Илбахтэ, Эштыбай, Илчибай, Идылбай, Алтыбай, Келдыбай, Эшмырза, Яшкоза, Яний, Чемей, Абли, Яндемыр, Яштуган, Янмурза, Янгуат, Апак, Акпарс, Акпатыр да молат. Тыгай лӱман марий-влак 300-400 ий ожно Марий кундемыште иленыт, вара шукыжо эрвелыш кусненыт.
С. Черныхын статьяштыже тыгай лӱм-влакым вашлияш лиеш: «18 курымын пелыжлан Йӱледӱр тичмаш ял лийын шуын, тушто 55 еҥ «подушный оклад» манме налогым тӱлышӧ пӧръеҥ иктаж 30 еш улмаш. Тылеч ончыч, курым тӱҥалтыште, икмыняр илем веле лийын, нунын озаштлан шотлалтыныт: Олдуган Пикулов (марла Пикул эрге Олдуган), Почман Актереков, Тогизя Чинбулатов, Макей Мамкеев. 1717 ийыште перепись деч вара тышке илаш толыныт: Янбулат Актеришев, Ишмул Ишкеев, Ирбулат Петрункин, Яманай Яшкелдин (тудын 4 эргыже лийын: Яшмет, Яштерек, Яшкоза, Янбулат). Пиркин Ишпулатов да тудын эргыже Пивай. Янбагиш Якмурзин, эргыже Ямет. Яманай Акылбаев, Тобулат Токеев, Итем Шабадаров. Нуно тылеч ончыч кушто иленыт да возалтыныт, каласыме огыл. Отня (Атня) волость гыч толшо-влакым посна радамлыме: Шабулат Тенеев, тудын эргыже-влак Чопак, Шаберда. Афонька Шабулатовын эргыже Пайдул. Чемекей Шабруков, тудын эргыже Токсубай. Яшпатыр Паинын эргыже Тойдемыр. Пай Яшпаевын эргыже-влак Побахта, Пагит, Паберда. Менгича Емгинын эргыже Пидала. Пехтемир Падулинын эргыже-влак Пектыш, Козяй. Алексей Азяков, эргыже Азий. Петрушка Позеков, эргыже Кунакмат. Тогелде Токтемировын уныкаже Евай. Чинбулат Тогелдкинын эргыже-влак Пайдуган, Янай, Токпай. Якши Каметковын эргыже Янала. «Шургиял» гыч толыныт: Токей Тагелдин, тудын эргыже-влак Тойбатыр, Падериш. «Починок Сернур» гыч кусненыт Акилда Макияновын эргыже Актай, тудын йочаже-влак Якай, Князь. Пагоза Ябаков, тудын эргыже-влак Елмекей, Чиндыбай.
Кугыжан кылкучем чыла волостьлаште лийше вашталтышым эскерен шоген, вес вере куснышо-влакым шотыш налын, перепись книгалаште эре серен. Теве 1722-1727 ийлаште Казанский уезд Алацкий корнышто илыше, йозакым тӱлышӧ кресаньыкмытым возымо книгаште лудына: «Терейкины сотни Актыбаева. В волости Ноли Кукмор Кузнецово: в починке Шокшем да в починке Памаш 3 двора, и в них мужских душ 8: Енбагиш Акашев, Актериш Апаев, Ештубка Тегеев, Пронка Енбагишев, Багишка Акашев, Музанай Токаев, Актан Акашев». Лӱмышт ик тукым улмыштым ончыкта.
Ончалына ынде 1744-1745 ийлаште Алацкий корнышто возен налме «Книга прибылых из разных уездов и убылых» манме документым. Руш переписчик мыланна тыгай уверым каласа: «В новопоселенную деревню Шокшемсолу из Чюкши переселились 12 человек (мужчин)». Угыч негызлыме Шокшемсолаш Торъял велысе Чӱкша ялыш илаш толшо-влак тыгай лӱман лийыныт: Кельчыбай Ишкенаков, тудын эргыже Чемека. Акпарыш Ишпулатов, тудын эргыже-влак Акпай, Акельда; Ишкена Илбахтин да тудын йочажмыт Есенгул, Ешмен, Ешмекей, Ештыбай. Чинбулат Каликбаев да тудын эргыже-влак Ека, Пыркин…
1748 ийыште Марисолаште тыгай еҥ-влак иленыт: Алексей Васкин, тудын эргыже- влак Типай, Сидыган, Алешка, Спирка. Аит Яшпахтин, Васька Алексеев, эргыже-влак Ашай, Сергей. Гришка Пайметов, эргыже Араслан, Арасланын эргыже Муса. Алешка Пектуганов, тудын эргыже-влак Роман, Ашметер. Есик Яндеришев, тудын эргыже-влак Сенка, Чобок. Илчибай Идылбаев, эргыже Антип. Заибай Абиев, эргыже Алтыбай. Келсубай Тибаев, тудын эргыже-влак Телбай, Келдыбай. Макат Ишмурзин, эргыже Мурза. Мокей Ниязов, эргыже Емей. Осман Петрушкин, тудын эргыже-влак Озий, Осип. Петрушка Пайметов, эргыже Уракся, Ураксян эргыже Ураспай. Пектемер Пектуганов. Сазанай Акманаев, тудын эргыже-влак Яшкелде, Яшкоза. Семей Ешмековын эргыже-влак Ивашка, Пронка. Тетей Темеев, эргыже Тойка. Тойгуза Алдагозин, эргыже Яний, Янийын эргыже Тойпа. Тинбахта Акбатырев, эргыже Юсуп. Тогозя Ямашев, тудын эргыже-влак Шабадар, Шабак. Токтанай Токтаров. Чемекей Пектуганов, эргыже Андрей. Чемекей Толгузяков, тудын эргыже-влак Чемей, Чочиш, Абли. Утяган Тинбахтин, эргыже Маршак. Темер Яндемиров, эргыже Эльки. Яшпахта Яшмеков, эргыже Паймет. Яндемир Ипаев, тудын эргыже-влак Ирка, Копияз, Торясь. Иркан эргыже-влак Илиязь, Ерьмей. Яндерыш Толгузяковын эргыже-влак Нураз, Ешкилда, Темей.
1730 ийыште Марисола гыч Кожласолаш эн ончыч ешышт дене илаш кусненыт: Пайбулат Янбеков, Алзатей Козяев, Кынакмат Черпанов да тудын эргыже Крынбадай, Пимырза Погибаев ден эргыже Ченбулат, Акпатыр Казаев. 1735 ийыште нунын почеш вес тӱшка каен: Пайбарыш Азатеев, Пибай Якин, Токтубай Пагелдин, Ядык Черпанов, Петрушка Уразаев, Пигелда Актышев. Нунын пошкудышт лийыныт: Апак, Акилбай, Акела, Пыркин, Пибай, Пойберда, Таныгиш, Човок, Шабрык, Ямин, Лево.
1728 ийыште Лапка Памаш ялым вич суртоза негызлен: Яшка Етуганов, Яшкоза Тимурзин, Антипа Алпаев, Токсыбай Ивашкин, Актуган Емаев.
«Починок Оны Морки» - тиде кызытсе Оно Морко Купсола. 1728 ийыште тышке эн ончыч илаш толыныт тукымвуймыт: Салтанай Ешелытов, Абулат Андрушкин, Янмурза Янгутов, Тенгиш Сенкин. 1747 ийлан тиде солаште 26 пӧръеҥ озанлык пашам ыштен. Ономучаш ял: тыште 1724 ийыште Мамай Парашев первый озанлыкым чоҥен, а 1729 ийын кок еш илаш толын: Сабакай Томаев ден эргыже Яндул, Елбарыш Елбахтин. Овдасола: переписьын каласымыж почеш, 1732 ийын тышан сурт озанлыкым Яшпахта Ешпаев, Токсубай Яшкин, Седимир Усенеков нӧлтеныт.
18 курым кыдалне марий калыкын илыш-йӱлаштыже кугу вашталтыш лийын. Кугыжан власть ден синод, тӱрлӧ чоя йӧн дене кугезына-влакым христиан вера деке мелын савырен, нуным тынеш пуртымо пашам чыла вере шареныт.
Каласаш кӱлеш, православный религийым ӧкым тушкен пуымек, марий калыкын уш-акылже, тӱня илышым умылымыжо (мировоззренийже) чот пудыранен, шырпешталтын, кокыте шелалтын. Вет тылеч вара кугезына-влак, ик могырым, черкыш юмылташ коштыныт, тунамак, кӱсотыш лектын, шке юмыштлан кумалыныт. Марийын кок вералан-йӱлалан вуйым савымыже, нунын коклаште тыш-туш тайныштмыже кугезына-влакын тунамсе лӱмлаштышт пеш раш сӱретлалтын. Перепись книгалаште ужына: тӱжемле марий тунам кок-кум лӱман лийын. Шочшо азалан икымше лӱмым чимарий йӱла почеш мӧҥгыштӧ пуэныт, кокымшо лӱмым тынеш пурымо деч вара черкыште поп каласен, кагазыш возен. Шуко еҥын лӱмдылтышыжӧ, кумшо лӱмжӧ калык коклаште шарлен.
Ончалына 1762 ийысе перепись книгаште серымым: «Максим Яникеев, а по крещению Максим Алексеев, 48 лет. У него жена Орина, Афанасьева дочь, взята тое ж дороги волости Обалык из черемис, новокрещенка. У них дети: Лука, а по крещению Иван Максимов, 27 лет, холост, Сидиган, а по крещению Семен Максимов, 23 л.»
Вес пример: «Пигилда Пайбатырев, 52 лет, умер в 1748 г. У него сын Чимаш, а по крещению Алексей Лукин, 27 лет, у Чимаша жена Дарья, 20 лет, у него дети: Чиндыбай, Чилдемыр, 2 л.» Очыни, тиде самырык еҥ Чылдемыр яллан тӱҥалтышым ыштен. («Ончыко» журнал, 1999 ий, 4-ше номер).
С. Черныхын шымлымыж гыч коеш: 17-18 курымышто Марий мландыште, Шернур кундемыште, илыше марий-влак марий лӱман лийыныт. Марий-влаклан руш верам виеш шыҥдараш тӱҥалмеке, марий калык руш лӱман лияш тӱҥалын. Шочмо кундем гыч шылын кайыше марий-влак шке чын марий лӱмыштым арален коденыт. Тыге тошто марий лӱм-влак эрвелмарий-влак коклаште чот аралалтыныт. Тачысе кече марте Пошкырт кундемыште тыгай лӱм-влак кумдан шарленыт: Паймырза, Пайдемыр, Парсай, Пасет, Паймет, Пектемыр, Петрушка, Пайдыган, Паляй, Подой, Пектыган, Пазач, Пайбатыр, Пайгоза, Мадияр, Мадий, Мандияр, Масай, Мурза, Меҥылвай, Меҥлыкай, Алкай, Алыкай, Актаир, Аптрий, Апук, Ачук, Атий, Акпарс, Акпатыр, Айгоза, Айплат, Апай, Айбыш, Абыш, Аший, Алмакай, Апул, Алкий, Абли, Аблек, Апак, Ардаш, Адраш, Ардий, Айблат, Акбулат, Абукай, Ямырза, Ямай, Яныш, Яныкий, Ямбылат, Янай, Явай, Япай, Ялай, Яманай, Яшбулат, Яшкелде, Яшкоза, Яшмырза, Ямет, Яндыган, Яшай, Яшпахте, Яний, Яндемыр, Янгелде, Яныбек, Янсет, Эмай, Эманай, Эсылай, Эшполдо, Эшале, Эшкелде, Эвай, Эсай, Эшмырат, Эшмырза, Эдылбай, Элтыбай, Элай, Эпай, Элмырза, Эскывай, Тоймырза, Тоймет, Тойгизя, Тойгелде, Тазит, Токмырза, Токпай, Тойбахтэ, Ивашка, Илбарис, Козяй, Коший, Ирбулат, Камет, Камай, Кайний, Камильян, Калий, Капий, Багиш, Илчибай, Тансет, Сатий, Саптий, Сайпатал, Саптен, Спаскин, Сайнаш, Сайнакай, Суярбай, Сайран, Сайпан, Сайнап, Сайний, Сайсан, Салым, Салымгарай, Саляй, Салыш, Султан, Султанай, Татип, Микай, Намыкий, Нямай, Боярий, Микайла, Шамай, Шарай, Шамший, Шамыштен, Шамсутдин, Шипай, Шикай, Екыш, Маныкай, Вали, Валдий, Пайрам, Акитар, Паир, Патай, Сатар, Патыр, Патырша, Чапай, Акмырза, Пазлий, Кыльван, Капит, Каншай, Яуда да тулеч молат. Нине пӧръеҥ лӱм-влак Башкортостанын Бирск да Мишкан да моло районлаштыже чот шарленыт. Чыла лӱмжым возен пытарашат огеш лий, эше вес тӱрлӧ лӱм-влак улыт.

(Мучашыже лиеш.)

Читайте нас: