-33 °С
Раш
Все новости
Историй гыч
5 Сентябрьыште 2020, 17:35
«Чумыргалеш марий, погына марий…»
Сакева Сайпетинова: поэт, комиссар, туныктышо
1918 ий. Теле. Уфа ола. Ик уремыште салтак строй рыҥ шога. Чыланат командир ӱмбак ончат. Тудыжо кугу йӱкын кычкырал колта:
- Сай улыда, шӱмбел-влак!
- Сай улына, гражданин батальон командир! - шергылтеш вашмут.
- Чыладамат марий батальонын пайрамже дене саламлем!
Йырваш «Ура!» йоҥгалт кая. Изиш лиймеке, батальон ныл ротылан шелалтеш, да салтак-влак ола урем дене ошкыл колтат. Ӱмбалнышт муро иеш:
Волгыдынат-волгыдын мо коеш?
Эр почылтшо ӱжара огыл мо?
Иктынат-иктын кӧ коштеш?
Марий калык погына огыл мо?
Таче, курым утла эртымеке, тидын нерген шоналтет да салтак чиеман марий-влакын кӧргӧ вийыштлан ӧрат. Нуно, кресаньык паша деч жаплан ойырлышо еҥ-влак, 1917 ий 8 октябрьыште Уфа (Ипон) олаште Марий военно-исполнительный комитетым (ВИК) ыштеныт. Тудын шочмыжо марий калыкын кодшо кеҥежым, 15-25 июльышто Пӱрӧ (Бирск) олаште лийше икымше съездшын пунчалже дене кылдалтын. ВИК шкенжын ик тӱҥ пашажлан 103-шо полк пелен марий батальоным чумырымым шотлен.
Батальоным поген шуктымек, салтак-влак Ӱпӧ уремлаште марла мурен коштыныт, сайлен шогалтыме командирым марла саламленыт. Тудын мутшо пешак поро, чонеш логалше лийын: «Сай улыда, шӱмбел-влак!»
…Арлан ялын (кызыт Башкирийысе Краснокам район) ӱдыржӧ С. Сайпетинова строй дене коштын огыл, но 1917-1918 ийлаште тудын илышыже марий батальон дене чак кылдалтын. Батальоныш моло дене пырля Сакеван изаже Сайнола да нунын ял гычак Сатай Уразбаев сералтыныт. Уразбаевым кумшо ротын командиржылан шогалтеныт. Батальонлан йошкар йыран ош вынер тистым командирын кӱштымыж почеш теҥгечысе студентке Сакева шкеак урген да эшеже чапле стихым - «Марий салтак батальоным моктымо мурым» - серен. Тиде чапмуро - граждан сар пагытыште шочшо шуко почеламут кокла гыч ик эн сайже. Тудо ой сӧраллыкше дене гына огыл, тыгак кӱкшӧ идейже, куатле шӱлышыж дене ойыртемалтын:
Почылталеш ӱжара, почылтеш ӱжара -
Шем пычкемыш йӱд эрта огыл мо?
Чумыргалеш марий, погына марий,
Шошым эрык почылтеш огыл мо?
Ожно, теҥгече чытыме орлык, тачысе куан да эрласылан ӱшан кечын ойлымо тыглай мут гыч чумырымо корнылаште раш шижалтыт, шӱм-чоным вургыжтарат:
Лӱмжат уке ыле марий калыкын,
Йылмыжат уке ыле марий калыкын.
Олян-олян шуо волгыдо эрыкше,
Олян-олян почылто марийын йылмыже.
Совет жапыште марий батальонлан моктеммуро хрестоматийныйыш савырнен: тудым школ программыш пуртеныт, учебниклаште, газет ден журналлаште печатленыт. Сар жапыште поэт Борис Иринин тудым рушлашке кусарен:
Что там вдали за сияющий свет?
То не зари ль долгожданный восход?
Чей по дорогам виднеется след?
То не идет ли марийский народ?
Блещут широкие крылья зари:
То не ночная ль рассеялась тьма?
Сходятся, глянь, отовсюду мари:
То не свобода ль явилась сама?
Здесь до прихода свободы века
Слезы страдальцев лилися рекой.
Светлая доля была далека.
Гнулся мари под чужою рукой.
Бедный народ! Он без имени ник!
Был под запретом родимый язык.
Но наконец-то настала свобода,
Вновь зазвучал свой язык у народа.
Близко друг друга узнали мари,
Жившие в разных краях искони.
Солнцем свободы сердца озарив,
Свой батальон сколотили они.
Что впереди за сияющий свет?
То не зарей ли горит небосклон?
Чей по дорогам виднеется след?
То не солдаты ль спешат в батальон?
Марий батальон вара кечывалвел Уралыш, атаман Дутовын войскаж ваштареш кредалаш каен, а С. Уразбаев, С. Сайпетинова да икмыняр молат Уфа Совет пеленысе марий коллегийыште пашам ышташ кодыныт. Сакева тушто секретарь лийын. Национализаций тургым тӱҥалмек, марий ӱдырым Волжско-Камский коммерческий банкын комиссаржылан сайленыт.
У илыш верч кучедалмашке ял калыкым тарваташ, марий-влакым Йошкар армий радамыш ушаш кӱлын. Тидлан лийын С. Сайпетиновам 1918 ий кеҥежым шочмо кундемышкыже колтат. Изиш ончыч тышке тыгаяк паша дене Сатай Уразбаев толын. Тошто строй верч шогышо ик еҥ Сатайым ошо-влаклан «ужала», нуно тудым лӱен пуштыт, а Сакевам шочмо суртшо гычак кучен наҥгаят. Тиде ноябрьыште лийын. Ӱдырым моло рестан-влак дене пырля Бурай селасе штабыш наҥгаен петырат. Тушеч Бирскыш, вара Уфашке кусарат. Кузе гына мыскылен, орландарен огытыл. Но Йошкар армий чараш лийдымын ончыко каен. 31 декабрьыште йӱдым Сакевамытын шинчыме камерын кӱртньӧ омсаже почылт кая:
- Кӧ тыште политзаключенный? Те ынде эрыкан улыда!
Сайпетинова у илыш верч кучедалме пашашке уэш кычкалтеш. Ик жап Уфасе комендантский управленийыште ышта, тушеч 27-ше стрелковый дивизийын политотделышкыже кусарат. 1919 ий 22 январьыште Сакевалан тыгай удостоверенийым серен пуат:
«Предъявительница сего гражданка деревни Арлана Касёвской волости, Бирского уезда, Уфимской губернии Сакива Сайпетенова, освобожденная из Уфимской Губернской тюрьмы 31-го декабря 1918 года общей амнистией для политических заключенных, действительно служила в канцелярии коменданта зданий при Комендантском управлении города Уфы.
Увольняется со службы в виду ликвидации квартирного отделения при Комендантском управлении, что подписью и приложением печати удостоверяется».
1920 ийыште С. Сайпетинова Озаҥ олашке толеш, губисполком пеленысе марий пӧлкаште секретарь лиеш…
Возымо почешак чолга ӱдыр шке моктеммурым Озаҥыш, «Ӱжара» газетыш, колтен. Тушан 1918 ий 12 январьыште «Институтышто окышо ӱдыр Сакева» подпись дене савыкталтын.
Сакева Сайпетинова Арлан ялыште Сапия ден Сайпытенын ешыштышт 125 ий утла ожно, 1894 ий 25 мартыште, шочын. Ончыч шке ялысе кок классан училищыште тунемын, вара Пӱрӧ олаш каен, ӱдырамаш гимназийыш окаш пурен. Но тудо тыште пуымо шинчымаш дене серлаген огыл. Тунем лекмек, вигак тысе ешартыш, кандашымше, классыш шинчын да ик ий гыч «арифметикым мӧҥгыштӧ туныктышо» лӱмым налын.
1913 ий кеҥеж тӱҥалтыште ӱдырлан тыгай свидетельствым пуэныт:
«Предъявительница сего, ученица 8-го дополнительного класса Бирской женской гимназии Сакива Сайфутдинова Сайпэтэнова, как видно из документов, дочь крестьянина, языческого вероисповедания, родившаяся 13 марта 1894 г., по окончании общего курса наук в Бирской женской гимназии поступила в 8-й дополнительный класс этой же гимназии в 1912 году для специального изучения арифметики и, находясь в оном по 1 июня 1913 года при отличном поведении, все практические учебные занятия, установленные для учениц 8-го дополнительного класса, выполнила отлично.
В настоящем году при бывшем испытании учениц 8-го дополнительного класса она, Сакива Сайпэтэнова, оказала нижеследующие познания:
в педагогике и дидактике - отличные,
в гигиене - хорошие,
в начальном преподавании русского языка - отличные,
в начальном преподавании арифметики - отличные,
в математике - отличные.
Поэтому Педагогический Совет Бирской женской гимназии, на основании параграфа 43 высочайше утверждённого 24 мая 1870 года Положения о женских гимназиях и прогимназиях Министерства Народного Просвещения, предоставила ей звание домашней наставницы по предмету арифметики.
В удостоверение этого и дано ей, Сакиве Сайпэтэновой, это свидетельство от Педагогического Совета Бирской женской гимназии с приложением казённой печати.
г. Бирск, Уфимской губернии, 3 июня 1913 года».
Тиде документ кызыт мыйын ончылнем. Тудым налмек, кресаньык ӱдыр Бирск уездысе тӱҥалтыш училищылаште туныктен. 1914 ий шыжым империалист сар тӱҥалын, илыш чотак нелемын, туге гынат Сакева кугурак школыш каяш да уш-акылым пойдараш шонен пышта. 1917 ийыште Уфа оласе учительский институтыш пураш экзаменым куча. Тудо ийын 28 августышто Пӱрӧ уездысе икымше районын калык училище-влак шотышто инспекторжо ӱдырлан тыгай кагазым возен пуа:
«Господину директору Уфимского учительского института
Вследствие лично просьбы учительницы Сакевы Сайпетеновой честь имею сообщить Вам, что г. Сайпетенова в означенной должности состояла с первого сентября 1913 года; за время своей службы в начальных училищах Бирского уезда ни в чем предосудительном замечаема не была и к своим обязанностям относилась добросовестно».
Мутат уке, паша опытым поген шуктышо да шкенжым чыла шотыштат сайын кучышо ӱдырым институтыш налдежат лийын огыл. Но лач тунам, 1917 ий шыжым, уло Россий мучко илыш эшеат чот пудыранаш тӱҥалеш. Сакевамат революций толкын шке йогынышкыжо шупшылеш.
Уфаште служитлыше марий салтак ден офицер-влак, Марий военно-исполнительный комитетым ыштымек, тудын председательжылан Ӱлыл Йыванай ялын (кызыт Балтач район) эргыже, прапорщик Михаил Алексеевым сайлат. Марий батальоныш вич шӱдӧ утла еҥ возалтеш. Командирлан М. Алексеевымак (ончычсо туныктышым) шогалтат…
1920-шо ийлаште С. Сайпетинова Марий кундемыш илаш толын. Ятыр ий Шернур педтехникумышто, вара Марий пединститут пеленысе рабфакыште математикым туныктен. Тунам рабфакын кугу ешыштыже ончыкылык писатель-влак Василий Юксерн, Чалай Васлий, Анатолий Бик, Антонов Ивук, Василий Рожкин да молат шинчымашым погеныт.
С. Сайпетинова граждан сар деч вара уло илышыжым школ паша дене кылден да умбакыже сылнымутан произведенийым возен огыл. Тудо марий литератур историйыш у саманын икымше ӱдырамаш мурызыжо лийын пурен. Марий сарзе-влак нерген возымыжо кодшо курым кыдалне Уфа оласе «Эдеби Башкортостан» журналеш савыкталтын (мурым пошкырт поэт Хаким Гиляжев кусарен).
Муро авторын фамилийжым серымаште икгайлык лийын огыл, тӱрлӧ семын (Сайпетенова, Сайпетинова, Сайпединова, Сайпетдинова) возеныт. «Советский властьын первый ийлаштыже» шарнымаш («Ончыко» журнал, 1957, 3-шо №) С. Сайпетинова подпись дене лектын. Тудым рушлаш кусарыме да «За власть Советов» сборникыш (Йошкар-Ола, 1957, 1978) А.И. Сайпетдинова лӱмпале дене пуртымо. Лӱмжымат Сакева я Сакива маныныт.
Марий салтак батальонлан моктеммурын шочмыжлан ик курым утла эртен. Жап да илыш вашталтыныт гынат, Сакеван возымыжо тоштемын але мондалтын огыл. Тудо пашаче калыкын илышыже у корныш савырныме пагытыште сералтын. Тиде мурышто 23 ияш марий ӱдыр лишыл да мӱндыр родыжо-влакын шӱм-чоныштым вургыжтарыше шонымашым тыглай мут дене сылнын, ушеш кодшын каласен моштен.
С. Сайпетинова Йошкар-Олаште 1979 ий 26 ноябрьыште колен.
Читайте нас в
«Чолман». Республиканская общественно-политическая газета на марийском языке. Издается с 24 апреля 1991 г.
Главный редактор - Губаев Игорь Иванович.
При использовании материалов гиперссылка на сайт cholman.info обязательна.
Категория информационной продукции 12+
Связь, информационный технологий да массовый коммуникаций сферым эскерыше Федеральный службын Башкортостан Республикысе Управленийже 2016 ий 11 июльышто ПИ ТУ02-01543 № дене регистрироватлен.
Мы в соцсетях:
ВКонтакте - vk.com/cholman
Telegram - https://t.me/cholmantv
Я.Дзен - https://dzen.ru/cholman
ОК - ok.ru/cholmanrb
TikTok - tiktok.com/@cholman.tv
Телефон
Телефон: 8(34783)7-07-97.
Электрон почто
Адрес
Адрес редакции, типографии: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, Березовское шоссе, 4А, 1 этаж.
Для писем: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, 8-е почтовое отделение, а/я 116, для редакции газеты «Чолман».