Пытыше ял

А йылмынат тыгак йомеш гын?

Кодшо курымышто мемнан Реве ял деч (Бирск район) ик меҥге тораште Кузнецовка лӱман изирак руш ял лийын. 60-70 ийлаште илаш йӧн укелан кӧра (Ялыште школ, медпункт, кевыт лийын огытыл, еҥ-влак керосин лампе дене иленыт.) тудо пытен. Руш-влак кугурак яллаш але олалаш куснен каяш тӱҥалыныт. Пошкудо ялыш кайышыже, пӧртшым рончен, у верыште нӧлтен, олаш куснышыжо марий-влаклан ужален коден. Реве ялыште ача-ава да шольо-шӱжар дене пырля илыше самырык еш-влак, посна лектын, Кузнецовка ялыште илаш тӱҥалыныт. Тыге руш ял марий илемыш савырнен. Илен-толын, еш-влак йол ӱмбак шогалыныт, шочмо ялыштышт у суртым чоҥаш тӱҥалыныт. Кӧн тул деч посна изи пытыше ялыште илымыже шуэш?

Мыят изиэм годым тиде ялыш миенам. Шарнем, шола могырышто кум-ныл, пурла могырышто ик пӧрт шогеныт. Реве марий-влак тиде ялым Кузнецовка манын ойлен огытыл, чыланат Бтте маныныт. «Бытте» - татар мут, «пытен» манмым ончыкта. Калык тиде пытыше яллан у, кӱчык лӱмым пуэн, ялыште кызытат тыгак лӱмдат.

Икана кеҥежым кече чот шокшо шоген, кечывал деч вара шем пыл оварген кӱзен, мӱндырнӧ волгенче волгалтын, кӱдырчӧ кӱдыртен. Изина годым кӱдырчан йӱр деч чот лӱдынна. Ача-ава пашаште лийыныт, ме, вич икшыве, кӱдырчӧ кӱдыртымӧ годым шып гына шинченна, волгенче волгалтме годым «высмылла» манынна. Авай «Юмпавай кӱдырта гын, «высмылла» манза» манын туныктен. Но тунам пӧртыштӧ аванат лийын, садлан тунарак чот лӱдын огынал: ава пелен эре ласка, лӱдмымат мондет. Виян кӱдырчӧ йӱр тӱҥалын, волгенче тул солаж дене пеш чот перен пуэн. Окнашке ончал колтышна - саде Бтте ялыште кугу тул нӧлталалтын, пӧрт йӱлаш тӱҥалын. Ой, чот йӱлен, кугу тул дене йӱлен! «Атеев Мишан пӧртшӧ йӱла!» - каласен авам. Тулым ужын, Реве ял гыч пожарный машина, еҥ-влак миен шуыныт, но йӧртен кертын огытыл, чыла йӱлен пытен. Вара Атеев Миша ден Соня ватыже вич икшывышт дене мемнан ялыш ик изирак, яра шинчыше пӧртыш илаш кусненыт. Колхоз, ял калык нунылан, кӧ мо дене кертын, туддене полшеныт: вургемым, оксам, кочкышым пуэныт. Тыге тиде еш йол ӱмбак шогалын. Тиде йӱлышӧ пӧрт Бтте (Кузнецовка) ялыште пытартыш лийын. Тылеч вара тушто иктат илен огыл, лач лӱмжӧ гына кодын.

Кугу туткар лийшашым янлык ден вольык-влакат шижыт, маныт. Тыштат тыгак лийын. Бтте ял деч мӱндырнӧ огыл кӱтӱ коштын. Тушто Атеевмытын ушкалыштат лийын: тиде пытыше ялыште ик суртлан кӱтӱчым от шогалте вет. Кӱдырчан йӱр тӱҥалмек, Атеев Мишан ушкалже, кӱтӱ деч ойырлен, шке суртшо могырыш, кугу йӱкын ломыжын, орышо гай кудалын. Кӱтӱчӧ-влак солашт дене мӧҥгеш савыраш тӧченыт гынат, кертын огытыл. Кенета волгенче туге чот волгалтын, кӱдырчӧ рашкалтен пуэн, пӧрт йӱлаш тӱҥалын. Ушкал нимат лийын огыл, но сурт ломыжыш савырнен.

Тиде ялыште лийше ик оҥайым каласкалынем, тудым мыланем шоҥго авам ойлен. Кузнецовка ялыште руш-влак илыме годым Васька лӱман руш деке сомыл дене Реве марий, пеш-ушан шотан, тунемше, конторышто бухгалтерлан ыштыше Меҥылвай павай миен. Суртоза мӧҥгыштыжӧ лийын огыл, Маруся ватыже толшо унам пеш сайын вашлийын. «Ой, кузе толынат, кузе толын лектынат!» манын йырымлен, павайым чай йӱаш ӱжын, ӱстелыш кочышым поген, шке шолтымо аракажым (кӱмышкам) луктын шынден. Кугу чаркаш темыме кочывӱдым уна шалт гына йӱын колтен. Озакува адак пыштен, Меҥылвай павай кокымшо, кумшо чаркамат куштылгын ястарен да, сийлан тауштен, лектын каен. «Мыняр пыштышым, тунар йӱӧ, пырчат ыш рушт, аракамже чапле ыле вет, куатше пытен мо?» - ӧрын кодын Маруся. Тудо шкаланжат пыштен да подыл ончен - арака огыл, вӱд! Ӱдырамаш тунар чот вожылын, ик жап Ревышкат мияш айманен коштын, вара кевытыш мийымыж годым еҥ-влаклан ойлен: «Ой, чот вожыльым, тунар чот вожыльым, лиеш гын, коля рожыш пурен каем ыле!» Аракажым марийже, шылтен шындыме гыч муын, йӱын пытарен да олмешыже вӱдым темен улмаш! Шыдешкыше вате кастене, марийжын паша гыч толмекыже, тудым чот вурсен, салматоя дене лочкен.

Кузнецовка руш-влак Реве ялыш пашаш коштыныт: амбарыште, фермыште, вагонышто (техника шогымо вер) пашам пырля ыштен, марла кутыраш тунемыныт. Васькат, Марусят, моло руш-влакат марла сайын мутланеныт. А марий-влак татар йылмым сайын паленыт, татар-влак дене татарла ойленыт, мурышт ден такмакыштымат муреныт. Мемнан декат пошкудо ял гыч татар-влак толыт ыле, ачам ден авам татарла мутланен шинченыт. Мемнан ял воктене татар ял-влак шуко лийыныт, эн лишылже - Аккаин ден Урняк. Аккаин Талбаза эҥер воктене верланен, изи мотор ял, рушлаже «Белая береза» лиеш, а весыже - кок уштыш ӧрдыжтӧ, рушлаже «Порядок» лиеш. Нине яллаште илыше-влак мемнан ялыш школыш, кевытыш, пашаш коштыныт, марий-влак дене эре шке йылмышт дене ойленыт. Ожно ялыште илыше марий-влак татар йылмым сайын паленыт, а вот мемнан тукым пешыжак ойлен кертын огыл. Школышто татар йоча-влак дене рушла кутырена ыле.

Урняк манме ялже ынде пытен, манаш лиеш. Кызыт тушто ик еш гына ила, моло пӧрт-влак яра шинчат, калыкше кӧ колен, кӧ вес вере илаш каен. Марий-влак «Ӧрнак» маныт ыле. Тудо изи ыле гынат, тушто тӱҥалтыш школ, изи кевыт, ушкал ферма лийыныт. Авам мыйым, 10-12 ияш ӱдырым, тиде ялысе кевытыш то сакырлан, то вес сатулан колтен. Кок меҥгым тушко да эше мӧҥгеш - чылаже ныл меҥгым коштынам. Аккаин ялат чот иземын, тулыкеш кодшо яра пӧрт шукемын, да калыкшат шагалемын. Татар шагал кодын, кызыт шукыжым марий-влак илат. Марий йоча-влак, татар йоча-влак дене пырля модын, татарла ойлаш тунем пытеныт.

Пытартыш ийлаште ялыште илыше марий йоча-влак рушла мутланаш тӱҥалыныт. Южо ача-ава икшывыж дене изинек рушла ойлаш тӧча, йочажым шочмо йылме дене кутыраш огеш туныкто. Тыге толашен, илен-толын, кушко шуына? Мотор, ныжылге йылмына йомын кертеш. Марий ялласе йочасадлаштат руш программе почеш туныктат.

Марий Элыште тиде паша кузе кая, ом пале, но Пошкырт кундемыште марий йочасадыште икшывым марла туныктымо программе уке! Кузе тиде чырым кораҥдаш?

Шанчыеҥ-влак тидым шонышаш да йочасадыште марий йочам марла туныктымо пашам ворандарышаш улыт. Уке гын, кузе ме шкенан йылмынам, шкешотан йӱланам, сылне мурынам, ямле куштымашнам арален кодена? Пытартыш 50 ий жапыште мемнан эл мучко шуко ял пытен, тыште кӱшнӧ шинчыше вуйлатыше-влакын титакыштат уло дыр? Нуно эре уым кычалыт, тоштым пужен, ала-мом сайым ыштынешт. Ял-влак пытат, ялыште калык чот иземеш, школышто йоча шагалемеш, тидлан верч южо вере школым, йочасадым петырат. Шочмо ялыштем могай мотор йочасадым чоҥен шогалтеныт, но кызыт тудо яра шинча: 20 наре йочам школыш кусареныт, тушто изи йоча-влакым 9 гыч 12 шагат марте туныктат. Окса, эре окса ок сите, эре аныклат. Йочасадыш коштшо-влак рушла веле кутырат. Илен-толын, яллаште марла ойлышо еҥже кодеш мо? Кызыт шочшо аза-влак, мемнан тукым кайымеке, умбакыже илышаш улыт, нунын коклаште марла мутланышыже пеш шагал лиеш докан.

Финн-угор шанчыеҥ-влакын шымлымышт гыч коеш: вепс 300-400 еҥ, южо финн-угор калык-влак эше шагалрак кодыныт. 100 ий гыч шке йылмыжым палыше марий калыкнат тыге вел кодеш дыр? Ала пӱртӱсын законжо, ала цивилизаций тыге ышта: ял-влак, изи калык-влак, йӱла-влак, калыкын тӱвыраже эркын-эркын пытат.

Читайте нас:

Новости партнеров

Владимир Путин поздравил жителей Башкирии и её столицы с 450-летием Уфы

Владимир Путин менән Радий Хәбиров эш осрашыуы үткәрҙе

"Спорт - милләтара диалог һәм тынычлыкны ныгыту коралы"

Главный редактор - Губаев Игорь Иванович.

При использовании материалов гиперссылка на сайт cholman.info обязательна.

Категория информационной продукции 12+

Связь, информационный технологий да массовый коммуникаций сферым эскерыше Федеральный службын Башкортостан Республикысе Управленийже 2016 ий 11 июльышто ПИ ТУ02-01543 № дене регистрироватлен.

Мы в соцсетях:

ВКонтакте - vk.com/cholman

Telegram - https://t.me/cholmantv

Я.Дзен - https://dzen.ru/cholman

ОК - ok.ru/cholmanrb

TikTok - tiktok.com/@cholman.tv

Телефон

Телефон: 8(34783)7-07-97.

Электрон почто

[email protected]

Адрес

Адрес редакции, типографии: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, Березовское шоссе, 4А, 1 этаж. Для писем: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, 8-е почтовое отделение, а/я 116, для редакции газеты «Чолман».