Ялемын лӱмжӧ кушеч лектын?

Артакул селасе Рӱдӧ ер.

Ожно ялнам калык «Курас ял» (Курачево) манын. Перепись кагазыште («Ревизские сказки» документ) марий-влакын илыме верыштым «Курачевой» семын ончыктымо. Ял воктенсе Искандер коремын пурла серыштыже, эрвел могырно, пошкырт-шамыч иленыт. Нунын ялыштым «Ревизские сказки» документыште «Иткустиной» манын возымо. Тышеч пале: Огаш («Угашъ») эҥер серыште ожно кок ял верланен улмаш. Огаш вӱд воктене эн ончыч унлар тукым пошкырт-шамыч илаш тӱҥалыныт. «История башкирских родов Унлар» книгам ончалаш гын, тушто оҥай палемдымаш уло. «Список участников из унларских башкир в прусском походе в 1756 (1757) году» ужашыште Иткустиной башкир аул гыч Сеит Сафаровым ушештарыме. Искандер коремын пурла серыштыже Сафар памаш ыле (Кызыт тудо уке.). Яндар да йӱштӧ вӱдан памашым изиэм годым мыят ужынам. Памашым Сеит Сафаровын ачаже, Сафар, сӧрастарен, очыни. Тугеже, Иткустиной - пошкырт ял манын умылыман. Сафарын ийготшым ончалаш гын, эше икмыняр лу ийлан «шоҥгемеш» (1756-20(30)=1736 (1726). Тышеч тыгай иктешлымашым ышташ лиеш. Огаш вӱд воктене эн ончыч пошкырт-шамыч илаш тӱҥалыныт да ялыштым тӱрлӧ официальный кагазлаште «Иткусты» («Иткустиной») семын ончыктеныт. Раш: яллан «Ӧткӱстӧ (Ӱткӱстӧ)» лӱмым марий-влак пуэн огытыл, а верысе пошкырт-шамычын ял лӱмжым илаш толшо марий-влак тыгела пелештеныт.

Конешне, тачысе кечын ялнан марла лӱмжӧ пеш оҥайын йоҥга. Тудым пошкырт але татар йылме гыч кусараш гын, «эт кусты - пий укшичме вер» лиеш. Но пошкырт-шамыч, шонем, ялыштым тыге шке лӱмден огытыл. Тунам тиде лӱм кушеч лектын?

Пошкырт ялын лӱмжӧ лекме шотышто икмыняр версий уло. Иктыже тыге йоҥга. Кундемыштына шагал огыл эҥер ден изэҥер, ер ден куп-влак верланеныт. Ожно пошкырт-шамыч тышке толмышт годым верысе ерлаште шуко кайыквусо улмылан ӧрмалгеныт. Нунын коклаште ош йӱксӧ ден турня поснак ойыртемалтыныт. Пошкырт-влак турня ден йӱксым йӧратеныт, юзо кайыквусылан шотленыт, нунылан эҥгекым ышташ тоштын огытыл. Шонем, садлан тиде верым «Ак коштар» ер («Ош йӱксын верже») манын лӱмденыт. Тыге пошкырт-влакын ялыштын лӱмжӧ тӱрлӧ документыште тӱрлӧ жапыште «Икусты - Аккушиной - Еткужиной - итъ-Кустиной - Аткустина - Иткустиной - Откустино» палемдыме. Ял покшеч йоген эртыше Огаш эҥерын лӱмжат «Ак кош» шомак гыч лектын манын умылтараш лиеш.

Иткули (Верысе марий-влак тудым «Юткёл» маныт.) ер-влакымат пошкырт-шамыч, очыни, «Ак коштар куле» маныныт. Писарь да картограф-шамыч 1805 ий годсо картыште Иткули ялын ерже-влакым кӱчыкын «Ак кош куле» олмеш «Аккули» манын ончыктеныт. Тыге Иткули ял да ер-влакын, Откустино ял да верысе Огаш, Аскиш эҥер лӱм-влак «эт кусты» гыч огыл, «ак кош» шомакла гыч лектыныт. Ик мут дене каласаш гын, кызытсе ялнан лӱмжӧ «Йӱксӧ ял», эҥернан «Йӱксӧ вӱд» семын кусарыме пошкырт шомакла гыч лектыныт.

Мемнан ял деч эрвелне, куд меҥге тораште, пошкудо Артакул села верланен. Тыште шагал огыл ер да куп улыт. Села покшелне яндар вӱдан кугу ер уло. Тудым калык «Рÿдö ер» манеш. Ожно тысе ерлаште йӱксӧ-влак иленыт. Но нуным ойгатымылан кӧра тиде кундемыш толмым чарненыт. Тыге ятыр ий эртен. 2017 ийыште тиде сылне кайык-влак Артакулысо Рӱдӧ ерыш уэш чоҥ ештен толыныт, но игым лукташ кодын огытыл. А кодший йӱксӧ-влак, села покшелсе ерын отроштыжо пыжашым оптен, игым луктыныт.

Нуно ерыште лӱдде ийын коштыныт, колым кочкыныт. Селаште шуко еҥже руш, марий да татар еш-влакат илат. Нуно йӱксӧ-влакым огыт ойгате. Ончыкыжат тыгак лийже ыле. Мотор кайыквусо-влак Артакул селам да еран Караидель кундемым сӧрастарат.

Ожно, пошкырт-шамыч илаш толмо пагытыште, тиде кундемыште шагал огыл йӱксӧ ден турня илен. Садлан нуно негызлыме ялыштым, ер да куп, эҥер ден изэҥер-влакым «Ак кош» да «Торна» манын лӱмденыт. Илен-толын, верысе лӱм-влак вашталтыныт. Лончылаш гын, нине лӱм-влакын кузе да кушеч лекмыштым умылаш лиеш.

Мемнан ял воктене шартне вондеран куп уло. Тудым кызытат Турнягуак маныт. пошкырт «Торна кыуак» («Кыуак» пошкыртлаже куст(арник) лиеш.) шомак «марлаҥын». Чын, пытартыш ийлаште тиде купыш турня-влак толыт ыле. Нуно, пыжашым оптен, игым лукташ ямдылалтыныт, шонем. Но купысо отрон чыла могыржат вӱд дене ойыралтын огыл. Уто вӱдым коремым корен колтеныт. Садлан озадыме пий-шамыч, отрош пурен, турня ешым ойгатат. Куп воктене илыше еҥ-влак шошым Турнягуак лишне ойганен коштшо турня-влакым ужыныт.

Южгунам отро воктен тыгай йӱксым ужаш лиеш.

Ожно тыште илыше пошкырт-влак вер-шӧрышт-лан, ялыштлан йӧратыме кайыквусыштын лӱмыштым пуэныт, но тӱрлӧ амаллан кӧра нуно молемыныт. Тышеч Иткустиной, Откустино (Ӧткӱстӧ, Ӱткӱстӧ), Иткули (Юткол), Юткёл-ер, Огаш да Аскиш эҥер, ял да ер лӱм-влак лектыныт.