Тулеш шуаралтше чон

Искуш ял Ош Виче эҥерын шола велныже верланен. Шочмо ялнан кунам шочмыжым огына пале. Лач палена, кугезе-кугезе Искебай кочана кок эргыж дене Аргыш ял гыч ты вер-шӧрыш илаш толын. Нунын почеш моло еҥ-влакат эркын куснаш тӱҥалыныт. Тачысе кечылан Искушышто шымле кок сурт шотлалтеш. Ял шоҥгемеш, сурт-влак петыралтыт, садлан шукертак шочмо ялемын кугу ийготан еҥже-влак дене вашлияш шонымаш шочын ыле. Мемнан коклаште нуно ий еда шагалемыт. Кугу Ачамланде сарыште кредалше ик еҥат кодын огыл, Кугу Ачамланде сарын участникше-влак дене иктӧр ужмо, репрессированный еш гыч улшо ик пӧръеҥ веле кодын. Тудо шкежат индеш ий ача-аваж дене пырля поселенийыште илен. 1932 ий 7 апрельыште Караидель районысо Березовый Лог селаште шочын. Шочмо лӱмжӧ - Меҥлигарей Миконович Миконов. Еҥ-влак тудым Миша але Тале манын лӱмдат. Маядык ялсоветыште пашам виктарышылан ыштыше И.Ф. Муратов Искуш ял гыч раскулачитлен колтымо еҥ-влакын спискыштым пуат, мый ӧрынат колтышым. Изи ял гыч лу утла еҥым раскулачитленыт. Пелыже - Ислам насыл (мыйынат тукымем). Спискыште Меҥлигарей чӱчӱн ачаж ден аважын лӱмыштат уло. Нунын нерген тыге возымо: Айтыков Микон (Микай) Айтыкович, 1877 г.р., место рождения д. Искуш, Дюртюлинский район, БАССР. Мариец, б/п, образование начальное, единоличник. Приговорен: раскулачен в 1930 г. - Башкирская АССР, Караидельский район, Березовый Лог, снят с учета 02.11.1940 г. Айтыкова Пайряй Байрамовна. Проживала: Башкирская АССР, Дюртюлинский район, д. Искуш Маядыковского с/с. Приговорена в 1931 г. Приговор: спецпоселение Башкирская АССР, Караидельский район, Березовый Лог, снята с учета в 1940 г.

Меҥлигарей чӱчӱ, Березовый Лог селаште шочын гынат, ме тудым Искуш марийлан шотлена. Ачаже, Микон, - Искуш марий, аваже, Пайряй, Дӧртыльӧ районысо Турбек ял гыч лийын. Раскулачитлен колтымеш, нуно мотор Искуш ялыште иленыт.

Микон кочайым 1930 ийыште репрессироватленыт. Ик идалык шошо марте Караидель районышто чодырам пӱчкын. 1931 ий кеҥежым Пайряй ковайымат тушкак колтеныт…

Березовый Лог. Кеҥеж кече шокшо. Илаш вер уке. Тошто пӧрт, монча-влак, амбар калык дене темыныт. Шуко еҥ землянкыште илен. Илаш вер укелан нунат землянкым ыштеныт. Тушто олымбал, матрас олмеш мокым темыме мешак лийыныт. Изи гына ӱстембалне сокыр лампе йӱлен, керосин пытен каен гын, чыра тулым ылыжтеныт.

Кеч-могай игече годымат чодырам пӱчкаш коштыныт. Кажне бригадылан заданийым пуэныт. Нӧрен пытен пӧртылмек, землянкым ырыкташ кӱлын. Шуко еҥ кылмен кокырен, туберкулез дене черланен. Чыла пашам кид дене ыштеныт. Меҥлигарей чӱчӱ ачажын ойлымыжым тачат монден огыл. «Лочо тӱҥан кожым кечывал марте пӱчна. Пила метр кужытан гына, ок шу. А кужу пила бригадылан икте гына. Планым, нормым темыман. Пушеҥгым, пӱчкын, каткален, мардеж полшымо дене пыкше сӱмырышна», - каласкален улмаш тудо. Шоналташ гын, мыняр вий пышталтын. Ик кече, ик идалык гына огыл, индеш ий!

Пургыж тылзе шке лӱмжӧ дене кугешнен гынат, садак шошо толмо шижалтын. Шошо кече шкенжыным ыштен. Шолып гына изин-изин лум каен. Курык вуй ден эҥер сер почылтыныт. Уремыште лаке вӱд-влак погынен шинчыныт. Ты жапын тӱҥ унаже - шырчык - толын. Шырчык чодыра гыч ялыш лектын гын, шокшым вучо. Пайряй нелашаҥын. Нунат пуйто ты кундемыш мужыр шырчык семын иге лукташ чоҥештен толыныт - еш шошылан икшывым вучен.

Чодыра корно волаш тӱҥалын. Тыштат-туштат вӱд йога, туге гынат делянкыш кайыман. Корно пытен, йолын гына ошкылаш лиеш. Бригада эр кылме дене чодыраш вашка. Шижалтеш, Пайряйлан еҥ дене пырля ошкылаш йӧсырак, пелашыж дене коктын моло-влак деч варашрак кодыт. Нелашан ватылан корныжат корно огыл - тыштат-туштат ий, лаке. Бригада, миен шумек, пырням шупшын, пӧрдыктен, шоло дене волташ ямдылаш тӱҥалеш. Поро чонан еҥ-влак Пайряйлан нелым нӧлташ, шупшаш огыт шӱдӧ. Ялыште шочын-кушшо марий ӱдырамаш яра шоген кертеш мо? «Мый шкет омыл, коктын улына. Тендан деч виянрак лиям», - шыргыжалын, пырням пӧрдыкташ тӱҥалеш.

Шошо кече шагат сайын вашталтеш. Теве гына кече онча, тыманмеш курык вуй шеҥгеч толшо изи гына пыл нӧртенат кая. Пырням шупшаш куштылгырак лийже манын, йымакше тореш моклакам пыштеныт. Икте почеш вес пырням конден чумырат. Ик жап эртымек, ӱдырамаш мӱшкыржым пӱтыраш тӱҥалмым шижеш. Пырня ӱмбак кадырген миен шинчеш. «Мо лие?» - манын, бригада пашам ыштымымат чарна. Микон дек куржыт. Тудо делянкын вес тӱрыштыжӧ напарникше дене пырням пӱчкын. Куржын толешат, «Мо лийыч?» - йодеш. «Микон, аза шочеш», - манеш Пайряй. Мом ышташ? Куш каяш? Вӱдшор. Илыме верат мӱндыр гына. Йырым-йыр чодыра. Делянка покшелне кож укш гыч ыштыме омаш уло. Воктенже изи тулото йӱла, кугу под кеча. Тыште нуно кочкаш ямдылат. Йӱран годым омашыш пурен кочкыт. Чынак, мом ышташ? Еҥ-влак омашыш налын каяш темлаш тӱҥалыт. А омаш кӧргыштӧ ий да лум гына. Микон омаш кӧргыш кож лӱсым нумалеш, ий-лум ӱмбак вакшеш. Ватыжым омашыш вӱден кондат. Ик жап эртымек, аза йӱк шокта. Микон пура - эрге аза шочын. Тудын луымшо икшывыже (тидыже кокымшо вате деч) шочеш. Кылымде пӱчкаш нимат уке. Лектын ончалеш, омаш воктен товар кия. Товарым налын пурат, азан кылымдыжым товар дене пӱчкеш, но шӱралташ нимом ок му.

Аза лӱс ӱмбалне кия, йымалныже - ий. Пайряйын ончылсакышыжым налын, азам пӱтыралыт. Ӱмбачше кинде курикам пыштен намийыме шовыч дене вӱдылыт. Аза ынже кылме манын, Микон тудым нулго лӱс ден пырля кидыш налын, илыме верыш ошкылеш. Ватыжым йолташыже олян гына ужатен намиен кода. Кылмен, нӧрен миен пурат. Землянка йӱштӧ, олташ кӱлеш. Пайряй, аза воктек миен шинчешат, мӱгырен шортеш. Чодыраште, йӱштӧ омашыште, ий ӱмбалне азам ыштем манын шонен мо? Уке, тудо янлык огыл. Южо тӧра да ялыште южо еҥ тугай койышан лийыныт. Палымыштын, йолташыштын пашаштышт ситыдымашым кычалыныт, нунын ӱмбак «лавырам кышкеныт». Чогымо еҥым саде йӱдшыланак кучен каеныт.

Азалан лӱмым кужаш кычалын огытыл. Шӱргыштыжӧ меҥ лийынат, Меҥлигарей манын лӱмденыт. Ава йочаже илыше кодмылан ӱшаненат огыл. Йӱштӧ омаш да мардеж шкенжын тазалыкшылан кугу эҥгекым ыштеныт. Пеш чот черлана. Жап эртымек, тазалыкше сайрак чучешат, кочкаш паек лиеш манын, пашаш кая. Иктаж куштылгырак пашам верешташ шона, но чодыра пӱчмаште куштылго паша уло мо? Уке! Кылмен нӧрен толыт, землянке йӱштӧ, йоча шужен, кылмен шинча. Пеш йӧсын илат. Кочкыш ситыдымаш, йӱштӧ ӱдырамашын тазалыкшым чотрак лунчыртат. Кече кечым, ик идалык весым поктат. Эрге кушкеш, икымше классыш тунемаш кая. Пайряй йӧслана. Эм уке. Тӱрлӧ шудо гыч ыштыме вартышат ок полшо.

Шошым эҥер почылтмек, Миконын бригадыже палемдыме верыш шоло дене пырням волта. Иктыже кок эҥер вашлиймашеш ошмаш шинчеш. Нунылан шолым тарватен колташ каяш шӱдат. Шуко вийым пыштат, но тарватен огыт керт, кас марте вӱд толмым вучат. Эҥерыште вӱд артымек, шолым тарватат. Пӧртылаш йӱдеш кодыт. Корно воктен верланыше икымше ялын пожарныйын тулжым ужытат, ик йолташышт тушан мален лекташ темла. Ойжо дене чылан келшат. Йытын мешак гыч кодшо кинде курикам луктын, чайым йӱыт. Коклаштышт мутланат, воштылыт, политикым ойлат. Микон власть, лагерь нерген шукырак ойлен, векат. Пӧртылмек, пырля ыштыше бригада гычак ик йолташыже лагерь начальствылан Микон ӱмбач вуйым шийын. Илышыште сай, кунам пий - йолташ, кунам йолташ - пий, кеч-могай татыште ужален кертеш. Йолташыже-влак Миконым ужаленыт. Саде кечынак, тый калык тушман улат манын, НКВД гыч следователь-влак толыныт да кучен наҥгаеныт.

Ача, черле ава, индеш ияш эрге. Нигӧ ок пале, могай пӱрымаш нуным вуча. Ача, эргыжым чот ӧндалын, чон йӧсын шортеш. «Эргым, ит мондо мыйым. Лӱметым каласаш йӧсырак гынат, меҥет улмылан кӧра тыге лӱмдышым. Чурийыштет меҥым ужын, мыйым шарналтет», - манеш ачаже. Черле ава, шортын-шортын, пӧртын кая. Эрге ачан шӱйышкыжӧ кержалтеш, ӧндалын шортеш. Ачажым колташ ок тӧчӧ. Но следователь-влак, эргым шӱкал коден, ачам налын каят. Ӱдырамаш чот ойгыра, ончыкылык илыш нерген шонкала. Ала толын пура манын, кечын марийжым вуча, но… арам. Пелашыжым налын кайымек, шортын-шортын, ӱдырамашын тазалыкше чотрак лушка. Пашам ыштен ок керт. Сурт кокласе сомылым кертмыж семын изи эрге шукта. Колоний вуйлык черле Пайряйым мӧҥгӧ пӧртылтен колтымо нерген пунчалым луктеш. Пароход кошташ тӱҥалмек, Дӧртыльӧ поселкыш (Кызыт - ола.) ужатен колтат.

Ава ден эрге Искуш ялыш толын шуыт. Пӧртыштым школлан рончен наҥгаеныт улмаш. Илаш вер укелан ик жаплан ферма пӧртеш верланат. Родо-шочшышт-влак пошкудо Ярмия ялыште изи тошто пӧртым ончен толыт. Ферма пӧртыштӧ илыме гай ок лий манын, налаш ойым пуат. Пӧртым оксала налын толын, ял калык полшымо дене нӧлтен шындат. Пӧрт нӧлтымаште Нурлийын ачаже, Шамший, чот полшен. Тудо тӱҥалтыш гыч вуйжым олым дене левед шындымеш тыршен.

Чер шкенжыным ышта. Пайряй умыла, тудо ок парем. Йоча уремеш ынже код манын, вашкерак пӧртым шукташ да илаш пураш шона. Аван шонымыжо шуэш. Пӧртым ыштен пытарен, ава ден эргым илаш кусарат.

Шокшо кече. Уремыште йоча-влак модыт, юарлат, Эпай павайын пакча шойылсо пӱяшкыже йӱштылаш погынен ошкылыт. Тидым Меҥлигарей кызыт гына нӧлтен шындыме пӧртын окнаж гыч ончен шинча. Тудо аважым кудалтен ок кай. Ик кечын ала ноен, ала окна воктен кече чот ырыктымылан теҥгылеш возын да мален колтен. Помыжалтеш, «Авай, авай!» манын мия, но аваже ок пелеште. Тудо колен. Эрге, шортын-шортын, пошкудо Пайрам павай дек пура. Ойлен ок керт, чытыра. Шукерте огыл гына ачажым калык тушман семын кучен наҥгаеныт, ынде аважым курымешлан йомдара.

Индеш ияш икшыве тулыкеш кодеш. Ик ойго почеш весат поктен шуэш. Фашист Германий Совет Ушем ваштареш сарым тӱҥалеш. Тулык эрге сарым корнывожеш шогал кодмо семын вашлиеш. Куш каяш, мом ышташ? Тудым Лапкашор гыч шочмо Сарвий акаже налаш толеш, но тудо шылын кодеш, ок кай.

Пошкудо суртышто Пайрам павай ден Сайран изаже иленыт. Пайрам павайын пелашыже - Кӱлвеза, Сайран павайын - Анна, Ярмия гыч, Саяпов насыл. Сайран копналан мийымыж годым копна йымалан кодын кола. Анна, «Кок шешке ик марий дене ок иле» манын, Меҥлигарейын суртыш кусна, рвезым ончаш тӱҥалеш. Рвезе пеш чулым кушкын. Изирак капан лийын гынат, лӱдын шоген огыл. Камвозын гын, кынелын да ончык ошкылын. Садлан тудлан Тале лӱмым «тушкалтеныт» (Мыят, вашлиймеш, чын лӱмжым пален омыл). Авай тыге ойла ыле: «Кандаш-индеш ияш эрге йоча - пел пӧръеҥ». Чынак, Меҥлигарей кертмыж семын кудывечыштыже чыла товар пашам ыштен. Куралын, ӱден, кӱтӱм кӱтен. Шуко йолташыжын ойгыжым пырля пӧлен. Ачаштым, изаштым фронтыш ужатеныт. Шуко гана пасугапка марте ужатен, шортын кодыныт. Ик гана изажым Дӧртыльӧ пристань марте ужатен мия. Пароход, кужу гудокым пуэн, пристань гыч тарванен кайыме годым, шортын-шортын, ушым йомдара…

Меҥлигарей Искуш, Маядык школлаште да Тошто Кангыш ялыште верланыше йочапӧртыштӧ шинчымашым налын. Искуш тӱҥалтыш школышто А.П. Ильтубаева, йочапӧртыштӧ Ярмия ӱдыр С.Д. Саликаева туныктеныт. Йочапӧртыштӧ Искуш ял гыч кум рвезе - К. Исламгалиев, Г. Калиев да тудо - лийыныт. Ик гана Г. Калиев йолташыж дене коктын, Тошто Кангыш ял воктенсе пристаньыште пароходыш шолып шинчын, Уфаш каеныт. Йочапӧртын завучшо Уфаш кычал миен, муын да налын толын. Вара Меҥлигарейым шылын кайымыжлан йочапӧрт гыч луктын колтеныт. Ялыште иктаж-могай начар пашам ынже ыште манын, Лапкашор ялыште илыше Сарвий акаже налын каен. Тудо колхоз фермыште шорыкым ончен. Рвезе шорык ончаш полшен. Кеҥежым кӱтӱм кӱтен. Сар пытымек, Уфаште училищыште, кӱртньыгорно техникумышто тунемын. Армийыш кайымеш, Уфа станцийыште пашам ыштен. Кок ий Алтай крайысе Барнаул олаште служитлен. Мӧҥгӧ пӧртылын, ик жап ялыште каналтымек, Уфаш пашаш каен. Тушто Дӧртыльӧ район Елтек ял ӱдыр Майлий Саликаева дене палыме лийын. Шем ӱпан, шем шинчан ӱдыр келшен шинчын. Изишак келшымек, марлан налын. Тудо Турбек ял воктен йогышо Ош Вичын мотор сержым да Елтекын Казы-Куль ержым тачат шарнен ойла. Пайрем да каныш кечылаште эре Елтекыш вашкеныт. Нуным ватыжын Меҥлиян акаже тамле мелна да шокшо монча дене вучен.

Майлий ден Меҥлигарей илышыште пиалан улыт. Кок икшывым - эргым да ӱдырым - ончен куштеныт. Суртозам Уфа завод гыч Салават машиностроительный заводыш технический инспекторлан колтеныт. Вара латкум ий Нефтекамск олаште пашам ыштен. Икшывышт, школым тунем лектын, специальностьым налмек, Нижневартовск олаш илаш кусненыт. Олан тошто районыштыжо участкым налын, брус гыч пӧртым чоҥеныт. Пачер налмеш, ялысе семынак иленыт. Шкеныштын латвич сотык мландышт, хозблокышт, мончашт да молат улмаш. Пашаш мийышынак, УТТ-7 организацийыш апшатчылан тӱҥалын. Технический шинчымашыже улмылан кӧра тудлан механик пашам темленыт, но тӱҥалын огыл. Апшатчылан сай пашадарым тӱленыт. УТТ-7 шаланымек, луымшо автобазыш пашаш каен. Автобазат пазар условийыште пашам ыштен кертын огыл, шаланен. Вара пӧрт-влакым чоҥышо комбинатыште тыршен, но тудыжат петыралтын. Тале чӱчӱ пенсийыш лектын. Тудо коло ий наре апшатчылан ыштен. Кажне еҥ апшатче лийын ок керт - тидлан шӧртньӧ кидан еҥ лияш кӱлеш. Кӱртньым тулыш пыштен кыздырымыж годым ушышкыжо могай гына шонымаш пурен огыл. Очыни, шкенжымат ик гана веле огыл тул лоҥгаште шуаралтше кӱртньӧ дене таҥастарен. Тудын чонжо, чынак, тул лоҥгаште шуаралтын. Тудын ужмыжым шотлен пытараш огеш лий, но чыла йӧсылыкым чытен лектын. Шочмо Эл, Совет Ушем, рвезын сар жапыште пашам ыштымыжым аклен, 1946 ийыште «За доблестный труд» медальым кучыктеныт. Тыге 14 ияш рвезе, тулык эрге, Лапкашор ялыште колхозын шорык кӱтӱжым кӱтымылан шергакан медальым налын. Тудлан «Ударник коммунистического труда», «Ветеран труда Российской Федерации», «Труженик тыла» знак-влакым, Кугу Ачамланде сарын участникше-влак дене тӧр ужмо амал дене пачер налаш сертификатым кучыктеныт. Тачысе кечын ик пӧлеман волгыдо, шокшо пачерыште куанен илат.

Индеш ияш йочам шӱкал коден, ачам арестоватлен налын кайыме татым эре чоныштыжо, шӱмыштыжӧ ашнен. Ачай пӧртылеш, ала, сар пытымек, капкам почын толын пура манын шонен коштын. Но вучен шуктен огыл.. Молан ик шӱкшӧ сургусьлан, кок имньылан, куэ кумыж гыч тегытым шолтымылан да мӱкш кучымылан верч ешым, шалатен, раскулачиватлен, ссылкыш колтыман улмаш? Реабилитироватлыме деч вара шуко жап эртымек, шке ачаж нерген чыла раш пален налаш шонен пыштен. Республикысе архив гыч нимом пален налын кертын огыл. Москваш возымек, тыгай вашмут толын: «Ачат, Айтыков Микон Айтыкович, Хабаровский крайыште колонийыште 1943 ийыште шӱм чер дене колен». Но пуымо вашмутлан пешыжак ок ӱшане. Меҥлигарей чӱчӱлан пуымо гай вашмутым тӱжем дене ешлан кучыктеныт дыр…

Павай, руш манмыла. чонан легенда. Чыла шарна, чыла пала. Искуш ял гыч шуко еҥым сарыш кузе ужатымым шарнен ойла. Ужатыме салтакше-влак шукыжо мӧҥгӧ пӧртылын огытыл, геройла коленыт. Но ме нуным огына мондо, шарнена. Искуш ял калык илыме годым нунат мемнан чонышто илаш тӱҥалыт.

Нижневартовск олаште Меҥлигарей чӱчӱм кажне ийын Сеҥымаш парадыш ӱжыт. Тудым пагалымышт - мыланнат кугу куан! Тудо оласе «Марий ушем» мер толкын денат пеҥгыде кылым куча.

Каласаш кӱлеш, тений апрель тӱҥалтыште 87 ийым темыш. А 10 мартыште бриллиант сӱанышт ыле - вате-марийын ик еш дене илаш тӱҥалмыштлан 60 ий эртенат каен. Икте-весым йӧратен, пагален, икшыве-влаклан примерым ончыктен илат. Кудло ий - кӱчык жап огыл. Кок еҥын кок тӱрлӧ ойжым ик йогыныш виктарен, ешым саклен илаш - тиде кугу пиал!