Зайний насыл

Ик гана Николай изамын (Н.К. Яметов - авт.) эше 1956 ийыштак возен кодымо «Список лиц, погибших в Великой Отечественной войне из д. Левицкий» кагазыште (1990-ше ий, тумарте чыла архивым ончаш жапна лийын огыл, очыни.) шинчамлан «Зайниев» фамилиян еҥ-влак пернышт. У Эшым ялыштына илыше тыгай фамилиян суртоза-влак нерген авам деч йодыштым. «Нуно шочмо иза-шольо улыт, Зайний кугызан эргыже-влак», - каласыш авам. А ялыште «Зайний кулак» манме мутым мыят колынам ыле.

У верыш куснымо годым 17 ийыш шушо эрге икшыве-влаклан мландым пуэныт, а Зай-нийын икшывыже-влак - Зай-наш, Айбаш, Назипа, Кализа, Айгуза - вуеш шушо лийыныт (Икымше ватын, тудо колен.), садлан тудлан мландат шуко возын. Шурным кушташ да поген налаш шкенжын паша ӱзгарже улмаш, да виян таза икшыве-влаклан кӧра озанлыкшат вияҥын да кӱжгемын. Колхозым ыштыме ийлаште Айбаш эргыже армийыште служитлен. Тушеч ачажлан серышым возен колтен: «Ачай, илыш вашталтеш, колхоз лектеш, тый ит торешлане». Зайний кугыза моло деч ончыч уло погыжым: вольыкым, паша ӱзгарым, артык шурным (Кок амбар шурныжо улмаш.) - колхозыш пуэн да шкежат тушко пурен.

Зайний да ӱдыр-эрге-влак чылан колхозышто пашам ыштеныт, ешаҥыныт. Зайнаш ден Айбаш, изирак пӧртым ыштен, посна лектыныт, Назипа Эшым гычак илаш куснышо Петкалан марлан каен, чылан икшыве-влакым куштеныт. Айбаш чоҥымо пашам ыштен, У Эшым ял шеҥгелан шке проектше дене тугодсо жаплан кугу имньывӱтам ыштыктен, имньым ончен.

Очыни, кеч-могай ялыштат тыгай лиеда, кунам пошкудын але вес еҥын уланрак да сайынрак илымыже иктаж-кӧн чонжым пудырата, огеш малте. 25 суртан изи ялыштат тугай еҥ лектын. «Зайний тарзым кучыш» манме вуйшиймаш район вуйлык-влак деке шуын, а тарзе семын икымше вате деч шочшо икшыве-влакым ончыктеныт. Зайнийын кокымшо вате деч 4 икшыве лийын. 1934 ийыште, райрӱдӧ да ялсовет гыч толын, суртозам налын каеныт. Ешыжым пӧрт гыч поктен луктыныт, нуно кудо пӧртыштӧ (кызытсе йылме дене ойлаш гын, «кеҥеж кухня») илаш тӱҥалыныт. Изи эргышт, Анчук, кок ияш веле улмаш. Анчукым мыйын кувавамын ешыже эргылыкеш налын. Ожно яллаште тулыкеш кодшо але йӧсылыкыш логалше икшывым чӱчкыдын вес еш ончаш налын. А кувавам-влак урем гоч гына иленыт. Анчук кугеммыж семын, аваж деке каен, утыр кужурак жап илен толаш тӱҥалын. Кувавам, «Тиде икшыве мыйын эрге лийын огеш куш» манын, куд ияшым аваж дек намиен коден. Анчук чӱчӱ авам ден шӱжаржым ӱмыр мучко «акай» манын илыш.

Зайний кугызам наҥ-гайымеке, ик жап гыч район рӱдӧ гыч уполномоченный толын да ватыжлан «Тендам йоҥылыш кулакыш луктыныт» манын каласен, ешым уэш ик пӧлемжым правленийыш, весыжым клубыш савырыме куд пусакан пӧртыш илаш пуртен коден. Тыгодым Зайний уже илыше лийын огыл, очыни, илыше кодеш гын, пӧртылеш ыле. Тудо пеш шоҥго улмаш, маныт, но пеш шоҥгын кок ияш икшывыже лиеш ыле гын? Пӧртым йӧршеш ястарен огытыл. Зайний вате туштак коҥгаш олтен, кӱварым мушкын, тудым колхозник радамыш пуртеныт.

Тиддеч вара шуко жап эртен огыл, 1936 ийыште ик кастене Айбаш деке тудо кечын «нарочный» улшо ялысе пӧръеҥ пурен. Тунам райрӱдӧ ден ялсоветла коклаште кӱлеш кагазым кондыштараш лӱмын писе имньым кученыт да сайын коштын моштышо еҥ-влаклан ӱшаненыт. Тиде пӧръеҥ корнеш серышым почын лудын, тушто Зайнаш ден Айбаш ӱмбач вуйшиймаш улмаш. Нуно тудо йӱдымак ял гыч лектын каеныт.

Калык коклаште «Сар СССР граница деке лишемеш» манме мутым колын, кум ий гыч мӧҥгышт пӧртылыныт. Коктынат Балхашыш миен шуыныт улмаш. Тушто, очыни, могай-гынат чоҥымаш каен - мемнан кундем гыч шуко ешан пӧръеҥ тушеч вигак сарыш логале. Пӧртылмеке, Зайнаш ден Айбаш моло еҥ семынак «Петровский» колхозышто (мемнан ялын колхозшо) пашам ыштеныт. Военкомат Чорай ял воктеран рвезе-влакым имне дене кошташ туныктымо лагерьым почынат, Айбашым, имне-влак дене шуко ий ыштымыжым шотыш налын, тушко налыныт. Вара лагерьым Мишкан вес могырыш, Камей корно воктеке, кусареныт. Тушечын Айбашым Алкиныш колтеныт, кызытсе семын ойлаш гын, тудо «инструктор» лийын. Сар тӱҥалмым тушан колын да мӧҥгыжӧ пӧртылын. Пӧрт пеш изи манын, Бурай районысо ик ял гыч клатым налын, плотник-влакым конден, пашадарым тӱлен, уэмдыме сомылым тарватен. Кок арня гыч сарыш каен. Изи ӱдыржӧ, Сима, вич кечаш кодын. Айбаш вигак Касвел фронтыш логалын. Мӧҥгыжӧ пӧртылаш Юмо пӱрен огыл, 1902 иеш шочшо пӧръеҥ 1942 ий январь тылзыште Калининградский областьыште колен. Володя эргыже военный специальностьым нале, мемнан ял гыч кӱшыл образованиян икымше рвезе, полковник лие. Тудо ӱмыржӧ мучко ачажын колымо вержым кычалын, но муын огыл. Кум ий ончыч тудын Саша эргыже верештын да ачажым кочажын кийыме мландыш намиен конден (Тулаште илат).

Зайний кугызан эргыже-влак поче-поче сарыш каеныт. Кугу эргыже, Зайнаш, повесткым кучыктымек, чондаеш кумалтыш олмо гыч рокым налын, ондак У Эшым кумалтышыш, вара Султан кереметыш миен кумалын. Мут толмашеш каласем, ондак Зайний кугыза, вараже Зайнаш паваят ялыште молла лийыч. Зайнаш Российым, пел Европым сӧй дене лектын, 1945 ийыште суртышкыжо таза-эсен пӧртылын. Рок пыштыме чондайжым пеленжак кондыштарен, маныт. Пӧртылмешкыже, икшыве-влакын авашт черланен колен. Кокымшо самырык вате дене угыч 5 икшывым ончен кугемденыт, шинчымашым пуэн, илыш корныш луктыныт.

Зайнийын кумшо эргыжын, Айгузан, ешыже лийын огыл, тудо ачаж сурт оралтыште изи пӧртыштӧ илен, 1941 ий июньышто сарыш каен. Ленинград олам блокадыште кучымо жапыште фронтышто кредалын, 1943 ий мартыште колен. Старая Русса ола воктене тоеныт.

Нылымше Айдуш эргыж ден Сайдий уныкажат (коктынат 1923 ийыште шочыныт) тушман деч элнам араленыт. Айдуш сареш сусырген, ик кидшым йомдарен. 1943-шо ийыште пӧртылын, сар деч вара ӱдырым налын, ватыж дене 6 икшывым ончен куштеныт. Сайдий Сталинград олам аралыме годым колен.

Зайнийын Назипа ӱдыржын Петка пелашыже - Петр Иляев - 1941 ий июньышто фронтыш каен. Назипа 7 икшыве дене кодын, кугужо 13 ияш, изиже тудо ийын шочшо аза лийыныт. Тудо жапыште икшывым кузе пукшымым, чиктымым, туныктымым Назипа кувай шкеже да кугурак икшыве-влак веле палат. Ялыште икшыве-влакын йодышт коштмым колын омыл. Но Юмо икшыве-влак рыскал дене Петкам саклен шуктен огыл, тудо 1945 ий 14 апрельыште Германиеш колен, шӱгарже тушто.

Кум кугу ӱдырын - Настян, Надян, Натальян, тушко куд ияш Ольгамат пурташ лиеш, ыштыдыме пашашт лийын огыл: пум, шудым ямдыленыт, вольыкым онченыт, а эн кугужо аваж дене пырля солен. Тӱредаш, кылта пидаш, моло колхоз пашашкат коштыныт. Чыланат кугемыч. Колюшка лӱман изи эргышт, вуеш шумеке, черланен, илыш дене чеверласыш.

Зайний насыл кугу, уныка гына - 50 наре. Мутлан, Зай-нашын 9, Айдушын 6, Анчукын 7, молыжын 4-5 икшыве дене, кугезе уныка 100-мат эрта. Нуно Российын лу кундемыштыже, Казахстаныште, Украиныште илат да пашам ыштат. Коклаштышт военный офицер, туныктышо, эмлызе, инженер, металлург, чоҥышо, механик, экономист да калык озанлыкыште кӱлшӧ моло пашаеҥ-влак улыт. Зайний ешын илышыж гыч кодшо курымын икымше пелыштыже элыштына илыше шуко кресаньыкын илыш корныжым воштончышысыла ужаш лиеш.

Кызыт ялыште Зайний насылым шуйышо ныл сурт уло: Назипан шешкыже (Николай эргыжын ватыже), Анчукын ӱдыржӧ (кочан сурт-оралтыште), Зайнаш ден Айдушын уныкашт. 2016 ийыште Айбашын уныкаже Ольга Миронован таратыме почеш Зайнийын уныкаже, кугезе уныкаже-влак Семык пайрем кечылаште вашлиймашым эртареныт. Ольган мутшо почеш, пеш шукын погыненыт. Кочаштын сурт таҥгалан чарарак вереш ӱстел-влакым шынден, чумыр сийым погеныт. Икте-весышт дене лишкырак палыме лийын, ойлен-воштылын, мурен-куштен, сай вийым налын, мӧҥгӧ пӧртыл каеныт.

Тиде возымаштем Айбашын Саня ӱдыржын (1928-2016) шарнен ойлымыжым кучылтынам, тудым ӱдыржӧ Ольга Миронова пуэн. Саня акай шкеже 1943 ийыште 15 ияш Бурайыште «сельхоз-школышто» счетоводлан тунемын. 16 ияш «Петровский» колхозышто пашам ышташ тӱҥалын да ӱмыржӧ мучко бухгалтерлан ыштен. Эрла У Эшымыш каена манме кечын ош тӱня дене чеверласен.

Эрла - Сеҥымаш кече. Тиде кечым лишемдаш йоҥылыш кулакыш лукмо У Эшым марий Зайнийын ныл эргыже, ик уныкаже, кум веҥыже вийыштым, южиктыже вуйжым пыштеныт. Кугызайын уныкаже, кугезе-кугезе уныкаже-влак тидым палышаш улыт. Ош кече, яндар кава йымалне пашам ыштен, икшывым куштен илымыштлан нунылан мланде марте вуйым савышаш улыт. Тидым нигунам мондыман огыл.