Öдöн Бэкэн марий йылмылан 100 ий ончыч ыштыме надырже

Самырыкше годым Будапештыште 1916 ий март тылзе гыч 1918 ий октябрь марте Икымше тÿнямбал сар жапыште пленыш логалше тÿрлö йылман салтак-влак деч йомакым, туштым, калыкмутым, калык мурым, илыш йÿла нерген ойлымыштым возен наледен. Салтак-влак коклаште 20 тÿрлö кундемеш шочын-кушшо 29 марий улмаш. Марий йылме дене материалже пеш шуко погынен, илыме жапыштыже кум томым савыкташ ямдылен шуктен да 1957-1961 ийлаште «Черемис текст-влак» (I, III, IV т.т.) пашаже-влакым луктын. Ик томжым (II т.) колымыж деч вара вес венгр шымлызе Янош Пустаи ямдылен да 1995 ийыште савыктен.

Тунам кызытсе Калтаса район Тошто Орьямучаш да У Яш (тунамсе Пÿрö кундем) марий-влакат пленыште лийыныт: Тошто Орьямучаш гыч - Василий Андриянов, Тошто Яш еҥжын лÿмжö ончыкталтын огыл. Ийготышт дене пленыш логалше-влак 20-40 ияшрак лийыныт. IV томжын ончылмутыштыжо Öдöн Бэкэ тыге возен: «Мыйын погымо материалыштем шуко ситыдымаш але йоҥылыш лийын кертеш. Мый декем кечын тÿрлö йылман пленный-влакым колтеныт. Нине еҥ-влак, тÿшкаште илен, йылмыштым пудыратеныт. Садлан, йылмышт чотак пудыранен ынже шукто манын, да мыняр жап нуным кучылт кертшашемым палыдымылан пашамым пеш вашке ышташ тыршенам. Ик кечын мый декем вучыдымын мылам палыдыме диалект дене ойлышо черемисым конденыт». Очыни тудо марий Пÿрö кундем гыч лийын. Тидым каласыме деч вара вигак ойла: «Чаманен каласем, Пÿрö кундем черемис йылме дене возен налме 9 йомак сар жапыште йомын, пиалешем, нуным венгр да немыч йылмылаш кусарен шуктенам, нунышт сак улыт. Ӱшанен кодам, кунам-гынат иктаж-кö нуным, муын, Пÿрö кундем черемис йылмыш кусара».

IV томыш Тошто Орьямучаш черемис йылме дене ойлымо калыкмут, калык ой, юмылан ÿшаныме да тÿрлö йÿла, калык пайрем-влак нерген ойлымаш-влак, йомак да калык-муро-влак пурталтыныт. Эн кужу возымо ойлымашыже - «Куз҆е марий калык ÿдÿрÿм налын с҆ÿаным ᵊшта», весыже - «Мÿкш ончымаш» да ик кÿчык йомак. Тугак Тошто Яш ял йылме дене ойлымо тушто, калыкмут-влак, калык муро-влак возалтыныт.

Öдöн Бэкэн марла текстан ныл томан пашаже нерген финн-угор йылме-влакым да марий йылмым шымлызе-влакат возат, интернетыштат лудаш лиеш, но ту книга-влакым чыла библиотекыште муаш ок лий, садлан нуно шуко еҥлан палыме огытыл. Мыйын шонымаште, мемнан кундемысе марий-влакын курым ончычсо илыш-йÿлашт нерген пален налаш пеш оҥай лиеш. Венгр шымлызын 100 ий ончыч ыштыме пашаштыже марий-влакланат пайдаже коеш: шымлызе шукыж годым пашажым ончыкылык у тукымлан йылмым саклен кодаш шонен ышта. Тошто йылмым йоча-влакым шочмо йылмым туныктымаштат кучылташ лиеш. Мутлан, могай тошто годсо мут-влак ынде огыт кучылталт; литератур йылме дене мемнан велне ойлымаште предложенийым чоҥымаште, йÿк-влакым возымаште, йÿклымаште ойыртем уло мо да тулеч моло йодыш-влаклан вашмутым кычалаш.

Тендам Тошто Оръямучаш марий деч сÿан йÿла нерген возен налме ойлымаш дене палдарынем. Шымлыме пашаште текстым транскрипций йöн дене возат. Тиде йöн ойлымо мутышто чыла йÿкым раш умылаш полша, мутым кузе колыт, латиница дене туге возат, ойыртемын йоҥгалтше йÿк-влакым умыландараш тÿрлö пале-влакым кучылтыт. Мутлан, Öдöн Бэкэн кучылтмо йöнжö тыгерак коеш:

Шонымаштем, Калтаса марий-влакын шÿдö ий ончычсо да кызыт ойлымышт коклаште ойыртем шуко огыл. Öдöн Бэкэн тошто транскрипций йöн дене возымо текстшым кириллица дене мемнан кугезына-влакын ойлымышт семын келыштарен марлаҥденам, тидын годым йоҥ (согласный) йÿкын пушкыдылыкшым ончыкташ тудын пелен ҆ палым шынденам. Кызытсе транскрипций йöн вестÿрлö. Мемнан йылмыштына нч почела пырля шогат гын, пушкыдын йоҥгат да нунын коклаште д улмыла шокта. Öдöн Бэкэн текстыште dž да йымалныже пушкыдылык пале - точка, садлан -н҆д҆ч҆ пуалтын. Öдöн Бэкэ -н҆д҆з҆-ла колын. Южо кундемысе марий-влакын -ндч- йÿклымышт тудлан пеҥгыдын -ндж-ла шоктен. ᵊ пале кÿчык -ы, ӹ-м ончыкта, кызытсе возымаште кучылтмо -е- олмеш чыла вереат -э-м кучылтмо. Предложенийыште знак (пале)-влакым вашталтыде, Бэкэн пашаштыжэ кузе, тугак кодымо.

Тачысе кече дене таҥастарен ончалаш гын, текстыште шуко «йоҥылышым» ужаш лиеш. Черемис йылмын грамматикыжым палыде, шÿдö ий деч ончыч ойлымым возен кодымо паша марий йылмыште тымарте лийше вашталтыш-влакым ужаш полша. Мут-влакым кузе возаш кÿлмö шот 1925 ийыште веле лектын, тулеч варарак литература йылмым изин-изин чоҥаш тÿҥалыныт.

«Эргыжэ вуйэш шумöҥгö ачаж дэнэ аважэ каҥашэн эргыштым ÿдÿр он҆д҆ч҆аш колтат пэлыл йал родышт тэкэ. Эргыжэ сай вургэмым ч҆ийэн äйвäт ч҆эвэр орваш, тэлым кÿртньö тэрэш (кÿртньö вундашан, кÿртньö таванан, калайдымэ йыр, кöргӹжö паласан) äйвäт тойлымо омытам чиктэн, койа имньыжым кич҆кэн лэктын кайа родыж дэкэ.

Мийэн пура родыж дэкэ. «Сай, эс҆эн улда?» - манэш. Родыжо «пэш äйвäт, шольым» - манэш. Родыжо пукша, йÿктä ÿдÿр он҆д҆ч҆аш мийшым. Коч҆мо йÿмöҥгö ÿдÿр он҆д҆ч҆аш мийшэ кач҆э калас҆а родыжлан: «Минь поро увэр дэнэ тольым, - манэш. - Ач҆ам дэнэ авам ÿдÿр он҆д҆ч҆аш колтышт» - манэш. Родыжлан калас҆а: «Ч҆ÿч҆ий, - манэш, - ÿдÿрÿм он҆д҆ч҆ыкто!» Ч҆ÿч҆ÿжö ÿдÿрÿм он҆д҆ч҆ыктэн коштэш. Он҆д҆ч҆эн коштмöҥгö йöратӹмэ ÿдÿржÿм тэмлаш кÿштэн кода. Ышкэ кач҆е тэркыжэ пöртӹл(ӹн) кайа.

Вара кач҆е каймöҥгö ч҆ÿч҆ÿжÿн ватыжэ кач҆эт кÿштэн кодымо ÿдÿрÿм тэмла: «Шольымлан марлан мийэ! - манэш, - шольым пэш ушан, пойан. Окс҆а дэнэ огэш мот - карт тэн огэш мот, ч҆ымэн огеш мот (парн҆а муч҆аш тэнэ кÿш(кö) ч҆ымэн колтэт, умдо войз҆эш кын, минь налам окс҆ам, шоктэ войз҆эш кын, тÿлэм). Ырвэз҆ывылак коклаштэ огэш вурс҆эдал, огэш кырэдал, - манэш, - марлан лэк, шужарэм! Тыган҆э сай вэрым от му», - манэш.

Ч҆ÿч҆ÿньÿжö ÿдÿр дэкэ тэмлаш мийа ик-кана, мийа кок-кана, кум-гана. Вара шукы-гана миймöҥгö ÿдÿр кöнä. «Куг-арн҆а водылан лэктам», - манэш. Ӱдÿр марийым кÿштэн колта. «Тулжо куг-арн҆а водылан (из҆-арн҆ан кас҆ тэнэ)!» Ӱдÿрÿм тэмлат ÿдÿрÿн ач҆аж аважлэч҆ шолып. Ач҆аж дэн(е) аваж о шин҆д҆ч҆е: вара ÿдÿр тэмлышэ ватын марийжэ из҆-арн҆ан эрок кайа ÿдÿр-гач҆е (марий) налаш. Мийэн пура ÿдÿр-гач҆ын дэкэ. Ач҆аж аважлан калас҆а: «Эргыланда ÿдÿрÿм тэмлэн шуктушум, - манэш. - Туадэ водылан (тач҆е водын) ÿдÿр лэкташ лийэ. Эргыдам налаш тольым», - манэш. Кач҆ын ач҆аж дэн(е) аважэ калас҆ат: «Поро овэр дэнэ толшылан ик пэлыштоп аракам йÿктäт».

Ӱдÿр гач҆ын ач҆ажэ ÿдÿр пурташ вэрым йодаш кайа. Кайа шкэ родыж(ы) дэкэ. Мийэн йодэш: «Индэ, родэм, тач҆е эргым ÿдÿрÿм тинь дэкэт конда, манэш. Мом манат, пуртуктэт, огыл?» - манэш. Родыжо калас҆а: «Йöрä, ракмат, манэш, пурташ кÿлэш, кондыжо! Ик тага дэне ик вэдра аракам муаш лийэш. Йÿмö, коч҆мо зийан огыл», - манэш. (Пэлыл йал родышт тэкат пуртат ÿдÿрÿм.) «Кондыжо эргыч҆ !» - манэш.

Йодын с҆уртушкужо пöртӹлэш. Эргыжлан калас҆а: «Тудун дэкэ пурто! Йодым», - манэш. Эргыжэ имн҆ым кич҆кэн йолташ ырвэз҆ым шындэн ÿдÿрÿм лукташ кайа. Мийэн пура налаш толшо родыж дэкэ. Ӱдÿр-гач҆е мийэн пурмöҥгö родыжын ватыжэ (ч҆ÿч҆ÿньÿжö) ÿдÿр налаш кайа. Ӱдÿрÿм налын конда тэркыжэ. Ӱдÿр почэш мийат шольыжо, шужаржэ, йэҥгажэ ÿдÿр-кач҆ылэч҆ окс҆ам налаш.

Ӱдÿр мийэн пурмöҥгö йÿт коч҆кыт. Йÿмö коч҆мöҥгö ÿдÿр-кач҆э пуа окс҆ам ÿдÿр поч҆эш мийшэ йэҥвᵊлаклан. Вигэ йэҥлан окс҆ам пумöҥгö вара ÿдÿрÿм шындэн наҥгайа кач҆э. Ӱдÿр дэнэ кач҆э йыгырэ пурэн шин҆д҆ч҆ыт (орваш, тэрэш). Йолташ ырвэз҆ыжэ шин҆д҆ч҆эш тэр (орва) вуйэш имн҆э куч҆аш. Пÿгэш оҥгырым кылдат. Ӱдÿрÿм кондэн пуртат ач҆аж йотмо родыж дэкэ. Ӱдÿрÿм пуртэн кодат пуртумо с҆уртанэш. Ӱдÿр-кач҆ы дэнэ йолташ ырвэз҆ыжэ пöртӹлӹт с҆уртушкужо (тэркышт).

Ач҆ажэ эрлашыжым йокмам ыштыктэн, аракам налын шканджэ, ик йолташым шындэн кайа ÿдÿр овэр йÿктäш. Мийэн пура он҆д҆ч҆ыч҆ кошшы дэкэ. Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо, тугулар марийвылак мийэн пурмöҥгö колта ватыжым. Ватыжэ кайа ÿдÿрÿн ач҆аж аваж дэкэ калас҆аш. Мийэн пура: «Сай эс҆эн улуда, тугулар тугулач҆ывылак? - манэш. - У тугулар марийдавᵊлак тольыч овэрлан». - «Кöн дэкэ пураш кÿштэдä?» - манын йодэш. Тугулар (ÿдÿрÿн ач҆ажэ) калас҆а: «Адак монар вэрэ пурат?» - «Пöрӹк тинь дэкэт пурмöҥгö ышкэ ÿдÿрÿм тэмлэн пуэн колтэнат кын, ышкэ он҆д҆ч҆ыч҆ кошт!» - манэш. Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо калас҆а: «Мо-нарэ овэрым йодыда, аракам, окс҆ам?» Ӱдÿрÿн ач҆аж дэн(е) аважэ калас҆а: «Тыгодым ышкэ шин҆д҆ч҆эт, калык-ак лийэш, - манэш, - кум ч҆эрык арака, вич҆ тэҥгэ окс҆а. Тутлан кöнä гын, кис҆так толз҆а! - манэш. - Мöҥгэш-он҆ыш инджэ кондышт!»

Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо ватэ у тугуларвылаклан пöртӹл калас҆а: «Тугуларда кум ч҆эрык аракам, вит҆(ш) тэҥгэ окс҆ам йодэш. Тутлан кöнэда гын, кис҆так толз҆а, ман҆ыч҆». Тугулар колта он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо ватым. «Мий адак, ик-кана мийэн тол! Аракажэ кум ч҆эрык лийэш, кум дэҥг(э) окс҆а». Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо ватэ адак угуч҆ун мийа тугулар дэкэ. Мийэн калас҆а: «Тугуларда тендан йотмылан огэш кöнö, - манэш, - кум ч҆эрык аракам пуа, кум дэҥг(э) окс҆ам». Ӱдÿрÿн ач҆аж дэн аважэ калас҆ат: «Мо-ган҆э тугулар? Вит҆ теҥгемат огыл пумöҥгö ÿдÿрэм киз҆ыт марлан кайшаш пагытшэ огыл ил҆э. Ӱдÿрэмын можо кэм, сай огыл? - манэш. - Адэмы ган҆ак вигежат уло. Кум ч҆эрык арака, вит҆ теҥгэ окс҆алэч҆ кэмым (шагалым) она нал».

Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо ватэ пöртӹлӹн калас҆а овэр йÿктäш толшо марийвᵊлаклан: «Тугулар дэнэ тугулач҆ыда йотмыштлэч҆ вэк огыт воло» - манэш. Вара оверлан мийшэ тугулар калас҆а: «Мий, ᵊшкэ пöрӹк мийэн тол! Тинь кöндäрэт, - манэш. - Ватэт кок-кана мийыш, иш кэлыштарэ. Нил тэҥгэм пуа, ман. Нилытлан-ат огэш кöнӹ гын, вит҆(ш) тэҥгэлан-ак кэлшен тол!»

Мийэн пура он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо: «Тугуларда нил тэҥгэ окс҆ам пуа. Аракажэ кум ч҆эрык-ак лийэш. Кöнэда, огыда?» Тугулар дэн(е) тугулач҆е калас҆а: «Нил теҥгэм пумöҥгö ик тэҥгэлан инджэ шого! Сатулас҆ышаш тавар огыл». - «Тугэ гын йöрä. Толына вит҆(ш) тэҥгэ окс҆а, кум ч҆эрык арака», - манэш та пöртӹлэш он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо с҆уртушкужо. «Тугуларда дэнэ тугулач҆ыда йотмыштлэч҆ ишт воло, йотмыштлан-ак кöнэн тольым».

Вара овэр-аракам йÿктäш мийшэ тугуларвᵊлак он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо ватыж дэнэ овэр йÿктäш мийшын имн҆ыжэ кич҆кэн, нилытын шин҆д҆ч҆ын мийэн пурат тугулар дэкэ. Овэр аракам йÿктäш мийэн пурмöҥгö тугуларвᵊлак палас҆ат: «Сай эс҆эн улуда?» - маныт. Тугулар марийвᵊлак мийэн пурмöҥгö овэр-аракам йÿäш ышкэ нäсӹлжӹм ÿжäш колтат эргыштвᵊлыкым. Эргыштвᵊлак ÿжÿт ышкэ нäсӹлӹштвᵊлакым: «Овэр-аракам йÿäш мийз҆а ч҆ылан».

Нäсӹлӹштвᵊлäк погынмылэч҆ ожно овэр йÿктäш толшо тугулар вит҆(ш) тэҥгэ окс҆ам луктун (луктын) пышта, кум чэрык аракам ÿс҆тэл ÿмбäкэ шында. Ту овэр-аракам с҆уртан шкэ огэш йÿктö. Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо куваж дэнэ коктын йÿктäт куго йанда корка дэнэ. Йÿт, коч҆кыт, мурат, куштат.

Овэр-аракам йÿн пытармэ мöҥгö овэр-аракам йÿäш мийшэ нäсӹлӹштвᵊлäк кондыштыт унаш тугулар марийым. Эн пэрвой наҥгайа он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо унаш. Овэр йÿктäш мийшэ ик йÿт умала, кок йÿт умала (овэр йÿктÿм с҆уртанэш; ÿдÿр шолышт кайшэ кач҆ын ач҆ажэ). Овэр арака ваштарэш налэш с҆уртан пэл вэдра аракам (овэр-арака йÿн пытармöҥгö эрлашыжым тугулар йÿктäш налэш пэл ведра аракам).

Унаш коштын пытармöҥгö ÿдÿрÿн вигэ чиймэ вургэмжым оптэн голтат, ик куго мындэрым пиштэн голтат. Овэрым йÿктэн арвэр погэн толмöҥгö с҆уртушкужо вара ÿдÿр жватам (арвэрым) ÿдÿр-гач҆е наҥгайа ÿдÿр пуртумо с҆уртанышкэ. Арвэр намийэн пуртумо мöҥгö ÿдÿр он҆д҆ч҆а вигэ арвэрым. Ӱдÿр-гач҆ылан шулэш ÿдÿр тувур дэнэ йолашым.

Шин҆д҆ч҆а ÿдÿр пуртумо с҆уртаныштэ ик арн҆а (лу гэч҆ышкэнат шин҆д҆ч҆а). Ӱдÿр урга он҆ыж дэн кугужлан тувурум с҆ÿйäн годым ч҆иктэн пураш. Ырвез҆ывᵊлаклан пуаш ч҆эвэр ч҆ондайвᵊлакым урга.

Кач҆е арвэрым намийэн толмöҥгö с҆ÿйäнлäн вигэ коч҆ыш-йÿшÿм йамдылат. Вич҆-кут вэдра аракам налыт и пурам шолтат. Вигэ äзӹрлэн шуктумöҥгö ÿдÿр пуртумо с҆уртанлан кач҆е мийэн калас҆а: «Шоч҆мо водылан с҆ÿйäным ыштэна», - манэш. (С҆ÿйäным ыштат из҆-арн҆а водын, куг-арн҆а, руш-арн҆а, шоч҆мо водын. Руш-арн҆ан кэчэ шич҆мöҥгö шоч҆мо водо лийэш. Шоч҆мо кас҆ кушкужмо водо. Кушкужмо водын, вÿр-водын, шумат водын с҆ÿйäным огыт ыштэ).

Ӱдÿр пуртумо с҆уртанлан калас҆эн толмыж мöҥгö ач҆аж дэнэ аважлэч҆ ÿдÿр-гач҆е йодэш: «Кöм с҆ÿйäнлäн ÿжäм?» - манэш. Ач҆аж дэн(е) аважэ калас҆а: «Акатвᵊлакым, из҆атвᵊлакым ватанлан ÿж!» Кум ватан лийэш, вич҆ ватан лийэш с҆ÿйäнӹштэ. С҆ÿйäн марий ватаным ÿжÿн коштэш. «Шоч҆мо водылан с҆ÿйäнлäн мийз҆а!» Курс҆кай акам дэнэ с҆ÿйäнӹштэ лийэш атс҆а (с҆ÿйäн вуйлук), куго вэҥэ, шÿвÿр, тÿмбÿр, с҆äйÿс҆, он҆д҆ч҆ыл шогышо (ÿдÿр), с҆ÿйäн тарватышэ.

С҆ÿйäн кэч҆е эрок ÿдÿр-гач҆е куштужывᵊлакым ÿжÿн коштэш, ÿдÿр налтымэ ырвэз҆ывᵊлакым. «Туш кас҆ куштуз҆ылан мийз҆а!» Куштуз҆ывᵊлакым ÿжÿн пытармы мöҥгö ÿдÿр-гач҆е кайа ÿдÿр пуртумо с҆уртанышкэ тувур йолаш ч҆ийаш. Пуртумо с҆уртан олта мон҆д҆ч҆аш. Тувур ваштарэш пуаш пазаргыч҆ын кач҆е налын намийа порс҆ын йалукум. Мон҆д҆ч҆а лиймöҥгö пуртум(о) ÿдÿр пуа кач҆ылан тувур дэнэ йолашым, ч҆эвэр ч҆окан ч҆ондайым. Шöргäшӹм вашталтэн ч҆ийат. Тувур ваштарэш пуа кач҆е ÿдÿрлäн порс҆ын йалукум. Тувур ч҆иймöҥгö кач҆е пöртӹлеш тэркыжэ.

Тувур ч҆ийэн пöртӹлмöҥгö кэч҆е шич҆мылэч҆ ожно погынат с҆ÿйäн марий калыквᵊлак. Вигэ погынэн пытымöҥгö, шÿвÿр-тÿмбÿр толмöҥгö ач҆аж дэн(е) аважлан тöрэш шындэн пура-горкам пуэн с҆ÿйäнӹм тарватат. С҆ÿйäн тарватышэ намийа тэрыч҆шэ ÿй дэнэ тич҆маш киндым.

Ач҆а первой лупшэш из҆е оҥгырым кылдэн сäйÿс҆ÿм он҆д҆ч҆ыкыжо кумук пыштэн кум-гана лупш тэнэ тупшугыч҆ ч҆уч҆эш: «Ач҆ат мутум колышт, с҆ÿйäн-марий калыкэдым сайын он҆д҆ч҆о, йÿкйäнӹм ит ыштыктэ!» - манын лупшум пуа. Вара шÿвÿр шоктэн, тÿмбÿр кырэн куштуз҆ывᵊлак кидыштым с҆оват. С҆ÿйäн тарватышэ ватыж дэнэ ÿс҆тэл йыр кум йыр с҆авурнат куштэн. Он҆д҆ч҆ыч҆ с҆äйÿс҆ кайа, с҆äйÿс҆ поч҆эш с҆ÿйäн тарватышэ, сÿйäн тарватышэ поч҆эш ватыжэ. Марийжэ куч҆а ч҆ич҆маш киндым, ватыжэ пура-горкам. Ӱс҆тэл йыр с҆авурнумогодым вигэнат шогалыт. Ту с҆ÿйäн тарватышэ намиймэ киндым ч҆оклэн гоч҆кыт.

Ик йэҥым шогалтат, туу йэҥ ч҆окла: «Ай, вӹсмӹллä, поро куго йумо, тач҆е шоч҆мо водын Василийлан йэш погаш кайэна. Василийлан шкандж-ат эс҆энлыкым пуэн, уу помыш-йолташлыкшылан-ат эс҆энлыкым-ат пуэн-ат куж(о) ÿмÿрÿм пуэн кÿрÿлтÿмö рыскалым пуэн ÿй корнын мийэн, ÿй корнын пöртöлäш. Ч҆эвэр, эс҆эн йÿн коч҆каш, äр могыч-҆ат ышкэ йöнӹм пуэн шого! Пуро кугу йумо, амин҆. Ай, вӹсмӹллä, поро куго йумо, Василийлан шкандж-ат помыш-йолташлыкшылан-ат эс҆эн тазалыкым-ат пуэн-ат кÿрÿлтÿмö рыскалым-ат пуэн-ат поро с҆ÿйäн-марий калыквылаклан-ат эс҆энлыкым-ат пуэн с҆эдэ ч҆ич҆маш кинды ган҆е ч҆ич҆машлыкым пуэн, йÿн коч҆кын пытытымэ ч҆ич҆машлыкым пуэн шин҆д҆ч҆е! Поро кÿдÿрäтлэ кугу йумо, амин҆. Поро с҆уртло кува, с҆уртло кугуз҆а, с҆уртэшн(а)-ат эс҆энлыкым-ат пуэн-ат тач҆е Василийлан йэш погаш кайэна. Ӱй корнын мийэн ÿй корнын пöртӹлäш. С҆эдэ ч҆ич҆маш кинды ган҆е ч҆ич҆машлыкым пуэн шин҆д҆ч҆е, поро с҆уртло кува, с҆уртло кугуз҆а!»

Ч҆оклэн пытармы мöҥгö ч҆ич҆маш киндыгыч҆ын кум шулдушум шулун налыт. Туу кум шулдуш киндеш ÿйÿм шÿрäт. Первой каван-нэр киндым ÿдÿр-кач҆ылан пуат. Моло кок шулдуш киндыжым пуат ÿдÿр-кач҆ын ач҆аж дэн(е) аважлан. Пöрӹк пурлут та пуат моло с҆ÿйäн-марийᵊᵊлаклан. С҆ÿйäн-марий калыквылак киндым пöрӹк пурун пысмылтымöҥгö вара шÿвÿр-тÿмбÿр шокташ тÿҥäлэш. Пэрвой кушта с҆ÿйäн тарватышэ ватыж дэнэ шогалын. Тудывᵊлак куштумы мöҥгö моло с҆ÿйäн-йэҥ-марий калыквᵊлак куштат. Пэрвой пöрйэҥ ватанвᵊлак куштат. Пöрйэҥ йэҥвᵊлак поч҆эш с҆ÿйäн-марий ватывᵊлак куштат. С҆ÿйäн-марий ватывᵊлак ч҆ийат посто пэшмэтым, йыр ока дэнэ куч҆умо. Оҥэшышт важмалдыкым с҆акат, шÿйэшышт с҆огам пыжыктат. Шыҥа-шовыч҆тымыжэ йалукум орйэҥла пидэш. Йалукум огэш пит кын, такийам упшалэш. Кидэшышт кит-шолым ч҆ийат. Тупэшышт с҆олыкым с҆акат. Шыҥа-шовыч҆анжэ шыҥа- шовыч҆ ÿмбäч҆ тэҥган кылым упшалэш (пыжыкта). Мурумушт кодым тайнэн с҆олнэн мурат (кок пэкэ лÿшкäлтӹн).

С҆ÿйäн эртымэшкэ с҆ÿйäн-марий ватывᵊлак тэҥгэм ч҆ийэн коштыт. С҆ÿйäн-марий ватывᵊлак куштэн ч҆арнымы мöҥгö с҆ÿйäн тарватышын ватыжэ с҆ÿйäн-марий ватывᵊлаклан корка пурам мурэн намийэн пуа. «Индэ мураш, кушташ уруксат уло», - манэш. Шÿвÿр, тÿмбÿр шоктымы годым куштуз҆ывᵊлак йыр шогалын кидым с҆оват, куштат ÿдÿр дэнэ. Ӱдÿр-гач҆е йÿктä куштуз҆овᵊлаклан аракам. С҆äйÿс҆ пурам йÿктä.

Шÿвÿр шоктэн ч҆арнымы мöҥгö куштыз҆ывᵊлак мурат. Ик-кана вигэн-ат с҆ÿйäнлäн мийшэ калык куштэн ч҆арнымы мöҥгö с҆ÿйäн-марий ватывᵊлак ÿдÿрäмäш ÿс҆тэл дэч҆ толыт тöр (пöрйэҥ) ÿс҆тэл дэкэ мураш. Пэрвой мурат с҆уртанлан, ÿдÿр-гач҆ын ач҆аж дэн аважлан, вара ач҆алан (с҆ÿйäн вуйлуклан; ÿдÿр-гач҆ын из҆ажэ, ч҆ÿч҆ÿжö). Ач҆алан мурмöҥгö с҆ÿйäн-марий ватывᵊлак мурат ышкэ марийыштлан. Шкэ марийыштлан мурмöҥгö куго вэҥылан мурат, тÿмбÿрз҆ÿлäн, шÿвÿрз҆ÿлäн, с҆äйÿс҆лäн, эн вара с҆ÿйäн тарватышылан. Мурэн пытармы мöҥгö ватывᵊлак кайат ÿдÿрäмäш ÿс҆тэл дэкэ.

Вара коч҆каш шындат лэмым. Лэм коч҆мöҥгö тау штат шÿвÿр шоктэн, тÿмбÿр кырэн. «Тау, тау» - маныт кум гана мартэн. Тау штымöҥгö с҆ÿйäн-марий калык шин҆д҆ч҆эш орваш (тирэш). Ач҆а шувуш тэнэ йокма киндым пыштэн намийа, шувушэш окс҆ам пыштат, порс҆ыным пыжыктат (шувушэш кылдат). Ӱдÿр-гач҆ын ач҆аж дэн аважэ тöрэш шин҆д҆ч҆эн кодэш.

С҆ÿйäн-марий калык шаулатэн оҥгыр дэнэ лэктын кайат. Мийэн пурат ÿдÿр пуртумо с҆уртанышкэ. С҆ÿйäн мийэн пурмöҥгö с҆уртан пыч҆алым лÿйä, «йэкысукужум пастрэм» -манын. С҆ÿйäн-марий калык мийэн пурмöҥгö орвагыч҆ын волат. Ватывᵊлак ваты дэнэ ч҆умургэн йыр шогалын мурат. Пöрйэҥвᵊлак пöрйэҥ дэнэ йыр шогалын мурат. Оралдэ покшэлан шогал мурат. Ӱдÿр пуртумо с҆уртан с҆ÿйäн миймылэч҆ ожно пошкыдыштвᵊлакым ÿжэш. С҆ÿйäн пура. «Йÿйäш мийз҆а!» манын. Пошкыдышвᵊлак мийат ч҆ыла ÿжмö йэҥжэ вигэнат. Кугуз҆ажэ ик полыштоп аракам намийа. Ватыжэ койа лэмым намийа (тэлым; кэҥэжым эҥыжым, мöрӹм, моган҆(е) йэмыш уло, туган҆ым намийа). С҆ÿйäн мийэн шумылэч҆ ожно пошкыдыштвᵊлакым йÿктэн кызындара.

С҆ÿйäн шумылэч҆ ожно оҥгыр-йÿк шокташ тÿҥäлмöҥгö пуртумо ÿдÿрÿм шылтат вес҆ пöртэш. С҆ÿйäн мийэн пурмöҥгö он҆д҆ч҆ыл шогышым (шкэ родыжын ÿдÿржö) ÿдÿрвᵊлäк налын пуртат ÿдÿр шылтымы пöртӹшкö. Шындат пуртумо ÿдÿр дэнэ он҆д҆ч҆ыл шогышым йыгырэ тöрэш. Ӱдÿр шылтымы пöртӹштö муз҆эканым шоктэн куштат ырвэз҆е пöрйэҥвᵊлак. Пэрвой куштушы дэнэ муз҆экан шоктышылан пуртумо ÿдÿр ч҆ондайым пуа. Он҆д҆ч҆ыл шогышымат кушташ шогалтат.

С҆ÿйäн мийэн пурмöҥгö орвагыч҆ волшын-ак ач҆а дэн с҆äйÿс҆ с҆ÿйäн пöртӹшкö пурат. Кидым пуэн палас҆ат: «Сай эс҆эн улуда, тугулар тугулач҆ывᵊлак?» - маныт. Вара с҆äйÿс҆ йодэш: «Тугулар кöлäгä тэмын индэ, пураш йöрä?» - манын. Пуртумо с҆уртан калас҆а: «ч҆уал҆е киз҆ыт из҆ыш мурэн шогышт!» - манэш. Вара ач҆а йодэш: «Ӱдÿрдä вуйэш шун индэ?» - манын. Тугуларвылак калас҆ат: «Шун. Ӱдÿрнäн вигэжат уло», - маныт. Ач҆а йодэш вара: «Мо-нарэ олыным йодыда тугулар?» - манэш. Пуртумо с҆уртан калас҆а: «Шÿдö тэҥгэ окс҆а, ик тэҥгэ ава-кумдур» - манэш. Вара ач҆а кöнä. Шувушум пуа с҆уртанлан. С҆уртан шувушум рудэн, шувушкыч҆(-куч҆) йокма киндым налын, олмэшыжэ шкэ киндыжым пышта. Шувушэш пыжыктэн колтымо порс҆ыным вашталтэн пыжыкта (кум пырч҆е кум тÿрлö порс҆ын: ошо, йошкаргэ, ужаргэ). С҆эдэ порс҆ын ган҆е шук ий мартэн ÿмÿр с҆олэн илаш» - маныт. Шувушкуч҆ налыт вич҆ыр-шийаш (вич҆ кумураш) окс҆ам: «Тэвэ тыдыжэ шÿдö тэҥгэ» - маныт. Вара «ава-гумдуржулан о с҆итэ, ик тэҥгэлан шувушум ч҆отлэна» - маныт.

Олын ч҆отлэн киндым вашталтэн пытымы мöҥгö шувушум ис҆кэш с҆акат. С҆ÿйäн кайаш тÿҥäлмэшкэ кэч҆а. Вара йодэш с҆äйÿс҆ кум-гана тÿгö лэктын пурмуж мöҥгö индэ пэш шуко шогышт с҆ÿйäн-марий калык тÿйнö. «Кöлäгä тэмын, укэ?» - манэш. С҆уртан калас҆а: «Кöлäгä тэмын».

Вара с҆äйÿс҆ пуртумо с҆уртанлан кугуз҆аж дэн ватыжым тöрэш шындэн пура коркам пуа. Ышкэ с҆äйÿс҆ тÿгö лэктын кич҆кыралэш, оҥгырым руз҆алтэн. «Кöлäгä тэмын, пурз҆а, с҆ÿйäн-марий калык!» - манэш. Ач҆а с҆ÿйäн-марий калык пурмэшкэ вургэмжым кудашын олымбакэ кÿз҆эн пÿкэнэш шин҆д҆ч҆эш. С҆ÿйäн-марий калык пурмöҥгö намиймэ йокма киндым ч҆оклэн коч҆кыт ÿс҆тэл йыр шин҆д҆ч҆ышэ пошкыдо калыквᵊлак. Ч҆оклэн коч҆мöҥгö пошкыдывᵊлак ач҆алан пура-горкам пуэн тау штат: «Тау ракмат ч҆эвэр йокма коч҆ышланда!» Тау штымöҥгö ач҆а йодэш с҆уртанлэч҆ пура-горкам пуэн: «Индэ, тугулар, вургэм кудашаш урукшат улы-дыр», - манын. С҆уртанлан калас҆а: «Кудас҆с҆а!» С҆ÿйäн-марий калык вургэмыштым кудашын ач҆алан пуат. Ач҆а вургэмвᵊлакым ик вэрэш олымбалан ч҆умурэн опта. Вургэм кудашмöҥгö ÿс҆тэл йыр шич҆шэ пошкыдывᵊлак олмэш с҆ÿйäн-марий калык ик корка пурам пуэн шин҆д҆ч҆ыт. С҆äйÿс҆ ÿс҆тэл муч҆аштэ шога пурам йÿктэн. Кÿлэш йэҥвᵊлакым кыч҆ал конда. Куштуз҆ывᵊлак пöрт покшэлнэ йыр ч҆умургэн шогат. Пуртумо с҆уртан налэш ик вэдра аракам. Первой с҆уртан киндэ-йöрӹм коч҆каш шында. Ик тырэт пурам йÿктä. Киндэ-йöр коч҆мöҥгö ач҆а с҆уртанлан пура-горкам пуэн тау шта. Вигэн-ат с҆ÿйäн-марий калыквᵊлак «Тау ракмат с҆эдэ коч҆мо коч҆ышлан», - маныт. Ач҆а тунамак йодэш пуртумо с҆уртанлэч҆: «Индэ, тугулар, нэмнан койыш-шоктыш он҆д҆ч҆ыктымо шуэш, уруксатым пуэт-тыр». С҆уртан калас҆а: «Индэ тендан вол҆а (эрык). Мыйлэч҆эм уруксат уло».

Вара шÿвÿр шоктэн, тÿмбÿр кырэн куштуз҆ывᵊлак кит с҆оваш тÿҥäлӹт. С҆äйÿш пура коркам с҆ÿйäн-марийвᵊлäклäн намийэн пуа. «Мураш, кушташ уруксат уло», - манеш. Вара ватывᵊлак мураш тÿҥäлӹт. С҆уртан куго йамда корка дэнэ аракам йÿктä. Ватыжэ с҆ÿйäн-ватывᵊлакым йÿктä. Шÿвÿр шоктымы годым куштуз҆овᵊлак куштат.

Шуко куштумо, мурумы мöҥгö ач҆а йодэш с҆уртанлэч҆ пура-горкам пуэн: «Тугулар, индэ нэмнан ÿдÿрӹм ужмына шуэш, моган҆е, шкэланна йöрä, огэш», - манэш. - Урукшат уло, укэ, - манэш, - кондаш?»

С҆уртан колта ÿдÿр шоҥалташ ᵊшкэ лышыл пошкыдыжым ватыж дэнэ когыс҆тым. Тудывᵊлак ÿдÿр шоҥалтышын кугуз҆ажэ ÿй пыштэн ч҆ич҆маш киндым намия куч҆эн, ватыжэ пура-горкам пура дэнэ. С҆äйÿс҆ куч҆а кидэшыжэ вэл҆ыкым. Он҆д҆ч҆ыч҆ ÿштÿн гайа. С҆äйÿс҆ поч҆ым (урвалдым) куч҆эн ÿдÿр-гачэ поч҆эш куго вэҥэ, куго вэҥын поч҆эш ÿдÿр шоҥалтышэ ватыж дэнэ. Адак ик ватан мийа ÿдÿр шоҥалтымашкэ мураш. Куштуз҆ывᵊлакат мийат мус҆кулэн мураш. Ӱдÿр пöртӹш мийэн шут ÿс҆тэл дэкэ. Ӱдÿр шоҥалтышын ватыжэ с҆олык тэнэ ÿдÿрÿм шоҥалта. С҆олык тэнэ вигэ вуйжум-ат, шÿргÿжÿм-äт пэтра. Ӱдÿр кум-гана мартэн с҆олыкым нöлтäлӹн вуй пундашкыжэ пышта. Кум-гана пыштымы мöҥгö ÿдÿр шоҥалтышэ ватэ шÿргÿжÿм из҆ыш кына койыктэн вуйан имы дэнэ пыжыкта с҆олыкшым. Пуртум(о) ÿдÿр с҆олык шоҥалмыж мöҥгö ÿдÿр-гач҆ылан пуа кужо с҆äп-кэрэм шовыч҆ым (лукшы дэнэ кок аршын-ат пэлэ кутуш). Туу шовыч҆ым кач҆е кум йыр шÿйэшыжэ пÿтрäл с҆ака. Ӱдÿр шоҥалтмылан ÿдÿр шоҥалтышэ шорык пäрäнӹм пуаш лийэш. Вара ÿдÿр шоҥалтышэ намиймэ киндым куго вэҥэ ч҆окла. Ч҆оклымы мöҥгö кум шулдушум шулун, ÿйÿм шÿрэн каван-нэржым пуа ÿдÿр-гач҆ылан. Ӱдÿр-гач҆е пуа шкэ ватылыкшылан. Кокла шулдушужум ÿдÿр шоҥалтышылан пуа. Кумушо шулдушужум с҆äйÿс҆лäн пуа, с҆äйÿс҆ куштушывᵊлаклан.

Ч҆оклэн киндым коч҆мöҥгö с҆äйÿс҆ пуртумо ÿдÿрÿм китшыгыч҆ын куч҆эн кум-гана шупшулун тарвата. Вара он҆д҆ч҆ыл шогышым кум гана шупшулун тарвата. Тарватымöҥгö с҆äйÿс҆ он҆д҆ч҆ыч҆ вэльык тэнэ кок могыршко ÿштÿн кайа. Он҆д҆ч҆ыч҆ с҆äйÿс҆ поч҆эш ÿдÿр-гач҆е, ÿдÿр-гач҆ын поч҆эш пуртум(о) ÿдÿр, вара он҆д҆ч҆ыл шогышо, он҆д҆ч҆ыл шогышо поч҆эш куго вэҥэ, куго вэҥэ поч҆эш ÿдÿр шоҥалтышэ ватыж дэнэ. Намийэн пуртат с҆ÿйäн пöртӹшкö тöр ÿс҆тэл дэкэ. Тöрэш с҆уртаным ватыж дэн когыс҆тым шындат. Пуртум(о) ÿдÿр пуа шовыч҆ым. Шовыч҆о ваштарэш пуа кум пура горкам (пура дэнэ). Кум пура-горкаш с҆уртан окс҆ам пыштэн пуа ÿдÿр-гач҆ылан, пуртумо ÿдÿрлäн, он҆д҆ч҆ыл шогышылан. Пура-горкам куч҆ум(о) мöҥгö с҆укэн шин҆д҆ч҆ыт кумутунат. Пуртумо с҆уртан шовыч҆о ваштарэш прэз҆ым пуаш лийэш. «Шоч҆шаш прэз҆е игэмбылак, пакэл улуда гын, кин҆элз҆а!» - манэш. Пура-горкам с҆укэн йÿймöҥгö кин҆элыт, окс҆ажым ᵊшканышт налыт. С҆äйÿс҆ оҥгыр руз҆алтэн кич҆кыра: «Шоч҆шаш прэз҆е», - манэш. Моло с҆ÿйäн-марий йэҥвᵊлак «Амин҆!» - маныт. С҆äйÿс҆ калас҆а: «Амин҆ мандымыжын куважэ ис҆ырэш котшо!» - манэш.

Шовыч҆о пумöҥгö пуртумо ÿдÿрÿм ÿдÿрäмäш ÿс҆тэл гоклаш шындат с҆äйÿс҆ тэнэ кач҆э. С҆äйÿс҆ вэл҆ыкшым ÿс҆тэл н҆ымалан пыштэн кода. Ӱдÿр-гач҆е дэнэ с҆äйÿс҆ тöр ÿс҆тэл дэкэ толыт. Вара арака намийшэ пошкыдывᵊлак аракам йÿктäш тÿҥäлӹт с҆ÿйäн-марий калыквᵊлаклан. Марийжэ аракам йÿктÿмӹ годым ватыжэ йокма коч҆(ы)шыжым шында. «Тыдэ мин҆ коч҆ышэм йöрäтэн коч҆с҆а, унавᵊлак!» - манэш.

Пошкыдывᵊлак аракам йÿктэн пытармы мöҥгö с҆уртан пуч҆умушум коч҆каш шында с҆ÿйäн-марий калыквᵊлаклан. Ӱс҆тэмбакэ ч҆ич҆маш комбым и шылым кондэн шында куго вэҥылан падышташ. Шкэ куго вэҥэ комбым падыштэн о мошты гын, шкэ вэрч҆шэ ик тэҥгэ окс҆ам пуэн (вес҆ йэҥым) тарла. Комбо йатасым йомдара гын, куго вэҥэ тÿлä кум тэҥгэ окс҆ам с҆уртанлан.

Шыл гочкаш и пуч҆умуш коч҆каш с҆äйÿс҆ куштуз҆ывᵊлакым кич҆кыра: «Куштуз҆ывᵊлак, коч҆каш шич҆с҆а!» - манэш. Куштуз҆ывᵊлак ÿс҆тэл дэкэ мийэн. Йол ÿмбäч҆ пӹсмӹлтäт. Ик пан҆е пуч҆умушум, ик падраш шылым коч҆кыт. С҆ÿйäн-марий ватывᵊлакым ÿдÿрäмäш тöрэш пукшат. Шыл коч҆мöҥгö с҆äйÿс҆ ач҆алан пура-горкам пуэн кушта ик ÿдÿр дэнэ. С҆äйÿс҆ куштэн ч҆арнымыж мöҥгö олманвᵊлаклан пуа пура-горкам. Олманвᵊлак пура-горка пурам йÿт тä куштат. Вигэ олман пöрйэҥвᵊлак куштэн пытымы мöҥгö ач҆а кÿштä с҆äйÿс҆лäн: «С҆ÿйäн-марий ватывᵊлакым кондо кушташ, мураш!» - манэш. С҆äйÿс҆ ик корка пурам намийэн пуа с҆ÿйäн-марий ватывᵊлаклан. «Адз҆а, кушташ, мураш мийз҆а!» - манэш. Ик ватыжэ с҆äйÿс҆лэч҆ пура-горкам налэш та с҆ÿйäн-марий ватывᵊлак толыт тöр ÿс҆тэл дэкэ. Туу пура-горкам кондэн пуа ач҆алан. Ватывᵊлак тöр ÿс҆тэл дэкэ толмöҥгö куштуз҆ывᵊлакым с҆äйÿс҆ пöрткӹчӹн пастрэн луктэш.

Шÿвÿр шокташ тÿҥäлэш, ватывᵊлак кушташ тÿҥäлӹт. Ватывᵊлак тэнэ арака намийшэ пошкыдывᵊлак кушташ шогалыт и кидым с҆оват. Ватывᵊлак куштэн ч҆арнымы мöҥгö мураш тÿҥäлӹт. Пэрвой ач҆алан мурат. Ач҆алан мурмöҥгö ÿдÿр пуртумо с҆уртанлан мурат. С҆уртан поч҆эш ᵊшкэ марийᵊштлан мурат. Марийышт поч҆эш куго вэҥылан, ÿдÿр-гач҆ылан, тÿмбÿрз҆ӹлäн, шÿвÿрз҆ӹлäн и с҆äйÿс҆лäн; с҆äйÿс҆ поч҆эш ÿдÿр шоҥалтышылан, ÿдÿр шоҥалтышэ поч҆эш вигэ арака, коч҆ыш намийшэ пошкыдывᵊлаклан.

Вигэ мурэн пытармы мöҥгö с҆ÿйäн-марий ватыв҆лак кайат ÿдÿрäмäш-ÿс҆тэл дэкэ. Ватыв҆лак ÿдÿрäмäш ÿс҆тэл дэкэ каймöҥгö ач҆а с҆уртан куваж дэнэ когыс҆ланышт пуа пура-горкам. Шÿвÿр шоктэн, тÿмбÿр кырэн, кит с҆овэн тау шташ тÿҥäлӹт. «Тау, тау!» - маныт. Тау ᵊштымы мöҥгö ач҆а вургэмвᵊлакым пуа с҆ÿйäн-марий пöрйэҥвᵊлаклан. С҆ÿйäн-марий калык ч҆ийат. Ч҆ийэн пытармы мöҥгö с҆äйÿс҆ тэнэ ÿдÿр-гач҆е ÿдÿрäмäш ÿс҆тэл дэч҆ пуртум(о) ÿдÿрÿм кит҆шыгыч҆ куч҆эн кум гана шупшулун тарвата. Тарватымы мöҥгö ÿс҆тэл н҆ымач҆ вэльыкым налын ÿштÿн конда тöр ÿс҆тэл дэкэ. Он҆д҆ч҆ыч с҆äйÿс҆, с҆äйÿс҆ поч҆эш ÿдÿр-гач҆е, кач҆ы воч҆эш ÿдÿр, ÿдÿр воч҆эш он҆д҆ч҆ыл шогышо.

Тöр ÿс҆тэл дэкэ толмöҥгö пуртумо с҆уртан дэнэ ватыжым тöрэш шында. С҆уртан ч҆ай-горка тäл҆ӹкäш ч҆ондайжыгыч҆ын окс҆ам тäл҆ӹкäшкэ поч҆калтэн колта. Вара пуртум(о) ÿдÿр шканджэ туу тäл҆ӹкä гычын налэш ик ший тэҥгэм. Иктым кудалта пура вэдрашкэ, «кöлäгäлäн» манэш, иктым ÿс҆тэмбак пышта. «Тыдэ ÿс҆тэмбал тич҆машлан» - манэш. Моло котшо окс҆ам ч҆ондайыш оптэн ч҆ондай аҥжым кылдэн с҆уртанлан пуа. Ӱдÿр дэнэ ÿдÿр-гач҆е пуртумо с҆уртаным «ачай, авай» маныт.

Окс҆ам ч҆отлэн пытармы мöҥгö с҆уртан шында кач҆ы дэн ÿдÿрÿм и он҆д҆ч҆ыл шогышым тöрэш. Аракам, пурам йÿктä. «Йä индэ, ÿдÿрэм, ит öпкэлэ! Äлä порын койна, äлä осалын койна, äлä кукшэш умалтышна, могырэт коштыш, äлä шужэн шин҆д҆ч҆ышыч, шкэ порэш кас҆арэ! Ӱдÿрэм, ач҆ат аватлан, вигэ йотшылан саламым калас҆е!» С҆ÿйäн-марий калык лэктын каймышт кодым вигэн-ат пура-ведраш ик кумураш окс҆а дэнэ кудалтэн кодат. Кöлäгäлäн с҆уртан куваж дэнэ ч҆ийат, ÿдÿрÿм луктут. С҆äйÿс҆ он҆д҆ч҆ыч҆ вэл҆ык тэнэ ÿштÿн лэктэш. С҆äйÿс҆ поч҆ым кач҆е куч҆а, кач҆е поч҆ым ÿдÿр, ÿдÿр поч҆ыл шогышо. Пöрт-öн҆д҆ч҆ӹл муч҆ашкэ волэн шумöҥгö с҆äйÿс҆ вэл҆ыкшым пöрт-öн҆д҆ч҆ӹл вуйᵊшко кудалта.

Ӱдÿр арвэрым вигэ ÿдÿрвᵊлäк нумал луктун поч҆эш мийшэ орваш оптат. Поч҆эш мийшэ орвашыжэ пуртумо ÿдÿр дэнэ пуртумо с҆уртан ватыжэ пурэн шин҆д҆ч҆ыт. Пуртумо с҆уртан пöрйэҥ дэнэ кач҆е орва-вуйэш коктын шин҆д҆ч҆ыт. Пуртумо с҆уртанын ватыжэ ч҆ичмаш кинды дэнэ ÿйÿм налэш корнэш ч҆оклаш. Вигэнат шин҆д҆ч҆ын пытымы мöҥгö с҆ÿйäн-калык шÿвÿр шоктэн, тÿмбÿр кырен пöрйэҥжэ, ватыжэ мурэн лэктын гайат. Корно кыдалан ч҆арнэн, поч҆эш мийшын ч҆ич҆маш киндыжым куго вэҥэ ч҆окла. Кум шулдушум шулун налын ÿй шÿрэн коч҆кыт. Каван нэржым мӹлäндэш ч҆ыкат ч҆оклэн. Ч҆оклэн коч҆мöҥгö тарванэн кайат.

С҆ÿйäн-марий толын пура ÿдÿр-гач҆ын с҆уртушкужо. С҆ÿйäн толын пураш тÿҥäлмöҥгö пыч҆алым лÿйэн колта ик йэҥ. Поч҆эш мийшэ имньыжым пöртöн҆д҆ч҆ӹл мучаш намийэн ч҆ара. С҆äйÿс҆ пöртӹш пурэн калас҆а ÿдÿр-гач҆ын ач҆аж дэн аважлан: «Индэ уу шэшкылыкта тол҆о орвагыч҆ волаш урукшат уло?» - манын йодэш. Ач҆аж дэнэ аважэ калас҆а: «Уло шоч҆шаш шорык пäрäн орвагыч҆ волмыжлан». С҆äйÿс҆ лэктын калас҆а: «Шоч҆шаш шорык пäрäн тöштö орва гыч҆!» - манэш. С҆äйÿс҆ портышым шалата мӹлäндэш. Кач҆е портышко окс҆ам кудалта. Ӱдÿр орвагыч҆ тöштä, портышкыч҆ окс҆ам налэш. Вара с҆äйÿс҆ вэльык тэнэ кок могырко ÿштÿн пурта ÿдÿр-гач҆ы дэн ÿдÿрÿм. Вигэ с҆ÿйäн-марий калык пура. Ач҆а шувушужум с҆уртанлан пуа. «Вигэ с҆ÿйäн-марий калыкым ч҆эвэр эс҆эн кондышым» - манэш.

Ӱдÿр пурмэшкэ ач҆аж дэнэ аважэ тöрэш шин҆д҆ч҆ыт. Ӱдÿр пурмöҥгö палас҆ат ач҆аж аваж дэнэ. Пэрвой с҆äйÿс҆, вара кач҆е, вара ÿдÿр, вара он҆д҆ч҆ыл шогышо кидым пуэн кум-гана мартэн ик китшым коҥыла н҆ымак куч҆а, вэс҆ китшы дэнэ вач҆(е)-ÿмбäч҆шэ важмалдык куч҆ат. Палас҆эн пытармöҥгö поч҆эш толшым (марийым) тöрэш шындат. Поч҆-ватэ йолÿмбäлнэ шога шовыч҆о кучэн йэҥлан пуаш. Вара ач҆аж дэн аважлан тувурум ч҆икта, шовыч҆ым пуа. Шовыч҆о ваштарэш кум пура-горкаш окс҆ам пышта. Эргыж дэнэ шэшкыжлан ик тэҥгэ дэнэ. Он҆д҆ч҆ыл шогышылан колдыраш (=шымдыраш) тэҥгэм пышта. Окс҆ам пыштымы мöҥгö пура-горкам ач҆аж дэн(е) аважэ эргылан, шэшкыжлан пуат. «На, эргым, шэшкым, талада ик вÿл҆ö пакэл улуда гын, с҆укэн йÿн колтыз҆а!» - «Пакэл, ач҆ай, авай», - манын, с҆укэн пурам йÿн колтат. Пура йÿмöҥгö кин҆элыт. Ача҆ дэн аважлан шовыч҆о пумöҥгö коч҆ажлан шовыч҆ым пуат. Из҆ажлан, йэҥгажлан, шкэ с҆уртус҆ывᵊлаклан пуэн пытармы мöҥгö с҆ÿйäн ач҆алан пуа. С҆ÿйäн ач҆а воч҆эш ватанвᵊлаклан пар дэнэ шындэн (кугуз҆аж дэн(е) ватыжэ). Ватанвᵊлаклан пуэн пытармöҥгö с҆ÿйäн тарватышылан, вара куго вэҥылан, тÿмбÿрз҆ӹ дэн(е) шÿвÿрз҆ӹлäн, с҆äйÿс҆лäн, с҆äйÿс҆ поч҆эш мэлла кÿйэшшэ, с҆омылка ᵊштышэ ÿдÿрв҆лᵊлäклäн йалукум пидыкта.

Туу с҆ÿйäн кодым пуаш лиймэ вольыкыштым пэл ийгыч҆, идалыккыч҆ын пуат. Вол҆ык пумы годым аракам намийат, вол҆ык вуйэш шовыч҆ым пыштат. Пумо вол҆ык ваштарэш идалыккычын пар тувурум ч҆иктат, ик ч҆эрык аракам йÿктäт прэз҆е дэн ч҆ома пушулан шовыч҆о налмöҥгö шовыч҆ы дэнэ шÿргÿштÿм ÿштÿлÿт. «Каван ган҆э капан лийз҆а, оты ган҆э койᵊшан лийз҆а, с҆эдэ шÿртö пырч҆э нарэ малан лийз҆а, пöрт тич҆ йэшан лийз҆а, коктын войз҆ын кумутун кин҆элз҆а, кужо ÿмÿрäн, тумуна ган҆э кужо пунан лийз҆а, поро йэҥлан йöршö йэҥ лийз҆а!»

С҆ÿйäн толмэшкэ ÿдÿрвᵊлäк мэллам кÿйэштыт. Шовыч҆о пуэн пытармöҥгö кач҆ы дэнэ ÿдÿрÿм наҥгайат ÿдÿрäмäш ÿс҆тэл дэкэ мэлла пукшаш. Ӱдÿрäмäш ÿс҆тэлэш мэллам пукшат кач҆ы дэнэ ÿдÿрлäн. С҆äйÿс҆ ÿйэш ч҆ыкэн индэш мэллам ÿмбäк ÿмбäк пыштэн нилытэ шулэш. Иктыжым ÿдÿр-гачылан пуа, вэс҆ыжым уу йэҥлан (уу шэшкэ), кумушужум он҆д҆ч҆ыл шогышылан, нилымшыжым с҆äйÿс҆ ᵊшкэ коч҆кэш. Уу йэҥ дэнэ кач҆е вашталтэн коч҆кыт. С҆äйÿс҆ тэнэ он҆҆ч҆ыл шогышо вашталтэн коч҆кэш. Вашталтэн коч҆кын тэммöҥгö уу йэҥ дэнэ кач҆ым наҥгайат умалаш пышташ.

С҆äйÿс҆ он҆д҆ч҆ыч҆ вэл҆ык тэнэ ÿштÿн кая. С҆äйÿс҆ поч҆эш ÿдÿр-гач҆е, ÿдÿр-гач҆е поч҆эш уу йэҥ. Кэҥэжым кᵊлатэш пыштат, тэлым пöртэш. Кᵊлатыш намийэн пуртумы мöҥгö уу-йэҥ кудашэш кач҆ын вургэмжым. Ӱмбäлäнджэ тувур йолаш панскийжым вэлэ кода, молыжым вигэ кудаш пытара. Кудаш пытармы мöҥгö пэрвой с҆äйÿс҆ ÿдÿр-гачым кыдач҆шэ куч҆эн нöлтäлӹн кум йыр кэч҆е иҥгай дэнэ с҆авурэн кудалта тÿшäкӹшкэ; вара уу йэҥым тожо садыгак налын шола (тÿшäкӹшкэ). Ӱдÿр пыштымы годым куштуз҆ывᵊлак мускулэн мурат. С҆äйÿс҆ тÿшäк пашажым пытара. Лупшужум ÿдÿр-гачылан пуэн кода. «Ӱдÿрлыкшэ укэ гын, с҆эдэ лупш тэнэ кырэ!» - манэш. Вара уу-йэҥ дэнэ кач҆ым пэтрэн тÿжвäч҆ кылалэн кодат. Ӱдÿр пыштымы мöҥгö куштуз҆ывᵊлак и с҆ÿйäн ужаш мийшывᵊлак шаланат (тэркышт кайат). С҆ÿйäн-марий калык йалыс҆ыжэ имн҆ыжым тэркыжэ намийэн туара. Поч҆эш толшы дэнэ пэлыл йал с҆ÿйäн-марий калыквᵊлакыным ÿдÿр налшэ с҆уртанэш туарат.

Ӱдÿр пыштымы мöҥгö, шуко шагал киймöҥгö мийэн кин҆элтат. Уу-йэҥ кин҆эл пура пöртӹшкö. Пэрвой ÿс҆тэмбалан ᵊшкэ ÿс҆тэмбал шовыч҆ыжым шалата. Шовыч҆ыжо уло гын, пöрт кöргэш йыр с҆ака. Туу уу-йэҥ ÿс҆тэмбал шовыч҆эш с҆ÿйäн-марий калыкв҆лак окс҆ам пыштат кутлэн. Шовыч҆ывлак с҆акалмы мöҥгö уу-йэҥ пöртӹм вэл҆ык тэнэ ÿштäш тÿҥäлэш. Уу-йэҥ пöрт ÿштмӹ годым окс҆ам кÿвäр оҥашкэ кышкат. Ӱштмö шÿкшÿм мийэн, мийэн шалатат. Уу-йэҥ адак угуч҆ ÿштэш. Кÿвäр оҥашкэ кышкымэ окс҆ам вигэ уу-йэҥ пога шканджэ. Ӱдÿр-гач҆е пыштымагыч҆ кин҆эл пурмуж мöҥгö пошкыдыштвᵊлакым пура йÿäш ÿжÿн толэш. Пошкыдыштвᵊлак вигэн-ат пура йÿäш погынат. Эр дэнэ ÿдÿр налшэ с҆уртан (ач҆ажэ) вигэ пукшумо, йÿктÿмö мöҥгö пошкыдыштвᵊлак унаш кондышташ тÿҥäлӹт. Пэрвой наҥгайа унаш с҆ÿйäн-марий калыквᵊлакым с҆ÿйäн тарватышэ. Пошкыдыштвᵊлак налыт пэл вэдра аракам. Кэҥэжым тагам шÿшкÿлÿт, тэлым (ушкал) шыл дэнэ ик комбым шолтат унаш налаш (унавᵊлаклан).

С҆ÿйäн кодым пошкыдыштвᵊлак вигэн-ат намийат тэркышт с҆ÿйäн-марий унавᵊлакым унаш. Туу унавᵊлаклан шолта тэлым ик комбым и шылым, кэҥэжым шÿшкÿлэш тагам, пурам шолта, аракам налэш, тÿрлö пазар йэмышым налэш (прэн҆ык - шэкар, пÿкш, эҥыж дэн(е) ыштымэ). Коч҆кыт, йÿт, мурат, куштат. Вара кайат вэс҆ пошкыды дэкэ.

Ӱдÿр-гачэ унаш огэш кошт, молыжо вигэ унаш коштыт. Пошкыдо сайын йÿмӹ- гоч҆мöҥгö тау штэн мурэн лэктыт. Кэч҆эш вич҆-кут вэрэ унаш мийат. Кэч҆ыгут унаш коштмöҥгö ÿдÿр-гач҆ын с҆уртушкужо погынат. Пошкыдыгыч҆ын йÿн коч҆кын пурумушт кодым с҆уртанлан пошкыдо с҆ийлан тау манын кидыштым пуат. С҆уртан калас҆а: «Логал҆ы гын, эс҆эн лийз҆а!» Уна калас҆а: «Логалмы гына огыл, вуйлэч҆ коч҆ лийэ, ч҆ак толын шум». Унаш кондыштыт имн҆ы дэнэ оҥгыр кылдэн. Пошкыдыгыч҆ вигэ погынымöҥгö с҆уртан йÿктä, пукша. Пэлйÿт мартэш шин҆д҆ч҆ат мурэн, куштэн. Вара пошкыдыштвᵊлак с҆уртушкушт умалаш шаланат.

Кок йÿт умалмы мöҥгö уу-йэҥ эр-ок он҆д҆ч҆ыл шогышы дэнэ мон҆д҆ч҆аш олтат. Мон҆д҆ч҆а лиймöҥгö уу-йэҥ мон҆д҆ч҆аш шында тэркым. Вара с҆ÿйäн-марий калыквᵊлак мон҆д҆ч҆аш пураш кайат, пэрвой пöрйэҥвᵊлак. Мон҆д҆ч҆аш пуршо иктыжэ тэркэш окс҆ам пышта, ч҆онжо мо-нарэ тӹлäнä. Пöрйэҥ йÿштÿл лэкмöҥгö ÿдÿрäмäш калык пурат.

Мон҆д҆ч҆аш пурэн лэкмылан уу-йэҥ мэллам кÿйэштэш. Мон҆д҆ч҆аш пураш пошкыдывᵊлак погынат. Мон҆д҆ч҆аш пурэн лэктын мэлла коч҆мöҥгö, арака йÿмöҥгö адак унаш кошташ тÿҥäлӹт. Нэмнан элыштэ с҆ÿйäн-марий калык кум йÿт умалат. Кум йÿт умалмöҥгö кас҆ пэлэш ужатат.

Уна кайаш кэч҆ын пуч҆умушум шолтат, ‘с҆ола пуч҆умуш’ манын, унавылак коч҆кыт. Иктышт вес҆ыштлан калас҆ат: «Шин҆д҆ч҆ын коч҆! Тыдэ с҆ола пуч҆умуш. Имн҆е пастраш ч҆от коч҆, ит шужо!» - маныт. Шылым пукшат. Ӱс҆тэл ÿмбäлäн вэдра дэнэ аракам шындат. Уна ужатымы годым куго йанда корка дэнэ йÿктäт. Унавᵊлак шылым, пуч҆умушум коч҆мöҥгö с҆уртанлан пура горкам пуэн, тау штэн мурат. Тау штэн мурэн пытармы мöҥгö лэктын кайат имн҆эшышт (орваш, тэрэш) шин҆д҆ч҆ын.

Ӱдÿрвᵊлäк, ырвэз҆ывᵊлак уу-йэҥ дэнэ кач҆е пасэ-капка лэкмэшкэ мурэн ужатэн колтат. Кач҆е намийа уна ужатымашкэ ик пэлыштоп аракам. Пасэ-капка лэкмöҥгö ч҆арнат. Ч҆арнымöҥгö кач҆е аракам йÿктэн ужатэн голта. Поч҆эш толшо марийым ужатэн голтымы годым поч҆-марий кÿштä кач҆ы дэнэ уу-йэҥым унала. «Куг-арн҆ан эр-ок мийз҆а, манэш ÿдрэм дэнэ коктын!» - кач҆ылан калас҆а. Вигэ унавᵊлакым ужатэн пытармы мöҥгö эрлашыжым мокмыр шöрäш пошкыдыштвᵊлак погынат. Пошкыдыштвᵊлак мокмыр шöрэн каймöҥгö уу-йэҥ дэнэ ÿдÿрвᵊлäк пöртӹм мушкут, с҆ÿйäн вашакым (лаврам). Марий калыклан шымлэ, кандаслэ тэҥгэ кÿлэш с҆ÿйäн роскотлан. Кэҥэжым кум-нил тага кÿлэш, тэлым шуко шыл и кум-нил комбо.

Кум-арн҆а шумöҥгö он҆д҆ч҆ыл унала мийаш уу-йэҥ эр-ок йокмам ᵊшта, пуртумо с҆уртанышкэ унала мийаш. Йокма кÿйÿн шумöҥгö имньым кич҆кэн коктын йыгырэ орваш пурэн шин҆д҆ч҆ын унала гайат пуртумо с҆уртанышкэ. Пуртумо с҆уртан коч҆ыш-йÿшÿм ᵊштэн йамдыла, аракам налэш. Уу-йэҥ дэнэ ÿдÿр-гач҆е унала мийэн пурмöҥгö калас҆ат: «Сай эс҆эн илэда, ач҆ай, авай?» - манын кидым пуат. Пуртумо с҆уртанэш огыт умалэ, кэч҆эш пöртӹлӹт. Йÿмö, коч҆мöҥгö ракмат ҆штэн лэктын гайат.

Ӱдÿрÿн ач҆ажэ ик тылыз҆э, кок тылыз҆э марлан гаймыжлан эртымы мöҥгö ач҆аж дэн(е) аважэ кÿштä ÿдÿржӹ дэнэ вэҥыжым он҆д҆ч҆ыл унала. Ик ырвэз҆е мийа ÿжäш. Мийэн пурмуж мöҥгö тугуларжылан калас҆а: «Тугулар, минь курус҆кам дэнэ акамым ÿжäш тол҆ым», - манеш. - Тугулар, туу кэч҆ылан курус҆кам дэнэ акамым унала колто. Колтытэ ит кодо!» - манэш.

Кÿштÿмö кэч҆ыжэ шумöҥгö уу-йэҥ ышта йокмам. Ӱдÿр-гач҆э ик ч҆эрык аракам каваккыч҆ налэш он҆ыж дэнэ кугужлан намийаш. Йокма кÿймöҥгö имн҆ым äйвäт орваш äйвäт омыта дэнэ кич҆кэн шин҆д҆ч҆ын йокма дэнэ ик ч҆эрык аракам налын он҆ыж дэкэ он҆д҆ч҆ыл унала лэктын гайат. Он҆ыжо ÿдÿржӹ дэнэ уу вэҥыжэ миймэшкэ тага шÿшкÿлÿн коч҆ыш, йÿш äзӹрлэн вуч҆эн шогат. Вэҥыж(е) дэнэ ÿдÿржö мийэн пурат. Мийэн пурмöҥгö ᵊрвэз҆ывᵊлак имньыжым туарат. Имн҆е туармöҥгö ÿдÿржö ик ч҆эрык аракам нумал пура. Уу вэҥыжэ пöртӹшкö пурмуж мöҥгö китшым пуэн он҆ыжо дэнэ, кугуж дэнэ палас҆а. «Сай улуда, ач҆ай, авай?» - манэш. Туу намиймэ аракам вэҥыжэ йÿктä пэрвой он҆ыжы дэнэ кугужлан моло семйалан и пошкыдывᵊлаклан. Пошкыдыштвᵊлак уу вэҥы дэнэ ÿдÿрÿм унаш кондыштыт. Кок йÿт умалмы мöҥгö пöртӹлӹт.

Ӱдÿр налын пэл ий (ик кий, кок ий) эртымы мöҥгö олыным тÿлäт ÿдÿрÿн ач҆ажлан. Йужо йэҥ овэр-аракам йÿктÿмö годым-ак тÿлä. Олын тÿлäш окс҆ам äзӹрлӹмöҥгö йокмам (кöстэнэч҆ым) ᵊштымэ мöҥгö ик вэдра аракам налын ач҆ажэ ик пöрйэҥ йолташым шындэн, имн҆ым кич҆кэн йумулан пуйуршулан пэлэштэн шин҆д҆ч҆ын лэктын гайат.

Мийэн пурат ошс҆о ÿдÿр тэмлэн пуэн колтышо родыж(о) дэкэ. Туглар марийвᵊлак мийэн пурмöҥгö, коч҆мо, йÿмöҥгö колтат ошс҆о ÿдÿр тэмлэн пуэн колтышын марийжым йодаш. Туу марийжэ мийэн пура ÿдÿрÿн ач҆аж дэн(е) аваж дэкэ. «Сай эс҆эн улуда, тугулар-тугулачывᵊлак?» - манэш. - Минь поро овэр дэнэ тол҆ым, - манэш. - Индэ тугулардавᵊлак ÿдÿрлäндä олын тÿлäш толыныт. Олыным налыда, огыда, калас҆ыз҆а!» Тугулар дэнэ тугулач҆ыжэ калас҆а: «Кондымо окс҆ам налаш кÿлэш», - маныт. Йодаш мийшэ марий йодэш: «Вäрä налыда гын, мо-нарэ олыным йодыда?» Тугулар дэнэ тугулач҆ыжэ каҥашэн йодыт: «Шÿдö вит҆лэ тэҥгэ олын окс҆а, кум тэҥгэ ава-гумдыр, вэдр(а)-ат пэлэ арака» - маныт. - Тугулар ᵊшкэ мо-нарэ пуа дыр» - маныт.

Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо пöртӹлӹн олын тÿлäш мийшэ тугуларвᵊлаклан калас҆а: «Тугуларда дэнэ тугулач҆ыда олыным пэш шуко йодыт: шÿдö вит҆лэ тэҥгэ окс҆а, кум тэҥгэ ава-гумдур, вэдр(а)-ат пэлэ аракам йодыт. ᵊШкэ мо-нарэ пуат тыр?» - ман҆ыч҆. Олын тÿлäш мийшэ тугуларвᵊлак калас҆ат: «Ту-нарылан нэмнан вий о шуто» - маныт. Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшым адак уэш колтат олын тÿлäш мийшэ тугуларвᵊлак. «Калас҆е: кандаслэ тэҥгэ окс҆а, ик тэҥгэ ава-гумдур, ик вэдра арака». Он҆д҆чыч҆ кошшо мийэн калас҆а: «Тугулардавᵊлак тэндан йотмылан огыт кöнö ‘тунарлан вийна ок шуто’ ман҆ыт. Йэҥ мут милам калас҆аш асат, минь окс҆ам огыл» - манэш. - Тугулардавᵊлак пуат кандаслэ тэҥгэ окс҆ам ик вэдра аракам, ик тэҥгэ ава-гумдурум. Кöнэда, огыда?» - манэш. Тугуларжы дэн(э) тугулач҆ыжэ: «Шагал - маныт. - Тугэ гын тугэ лийжэ: шÿдö колы дэҥгэ окс҆а, кок тэҥгэ ава-гумдур, вэдра ч҆эрык арака».

Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо пöртӹлӹн калас҆а олын тÿлäш мийшэ тугуларвᵊлаклан.: «Тугуларда дэн тугулач҆ыда шÿдö колы дэҥгэ окс҆ам, кок тэҥг(е) ава-гумдурум, вэдра ч҆эрык аракам йодэш». Кумушы ганалан адак колтат он҆д҆ч҆ыч҆ кошшым олын тÿлäш мийшэ тугуларвᵊлак: «Шÿдö луу дэҥгэ окс҆а, ик тэҥгэ ава-гумдур, ик вэдра аракам йÿктэна. Кöнäт кын, кöнäт, огыт кöнӹ гын, тулэч҆ коч҆ артыраш о лий, она артырэ. Арвэр погэн каймы годым вигэжым-ат пуэн колтыжо ÿдÿржö дэнэ вэҥыжлан!»

Он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо кумушы ганалан мийэн калас҆а: «Индэ пытартыш каналан колтышт тугулардавᵊлак: кöнэда гын кöнэда, огыда кöнӹ гын, ᵊшкэ шин҆д҆ч҆эда. Шÿдö луу тэҥгэ окс҆ам, ик тэҥгэ ава-гумдурум, ик вэдра аракам йÿктäт. Тытлан огыда кöнӹ гын, тынарэ окс҆алан, варас҆е кэчыштэ тугулардалан ида öпкэлэ, шканда öпкэлэда, кондымо окс҆ам мöҥгэш налтэ колтэда гын». Вара тугулар дэнэ тугулач҆ыжэ каҥашат: «Толшо окс҆ам мöҥгэш колташ огэш кÿл, - маныт. - Налаш кÿлэш. Йöрä, калас҆э: кöнена шÿдö луу тэҥгэ окс҆алан, ик тэҥгэ ава-гумдурлан, ик вэдра аракалан, толз҆а!» - манын калас҆ышт, манэш.

Имн҆эш (орваш) тугуларвᵊлак и он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо ватыж дэнэ шин҆д҆ч҆ын ик вэдра аракам шындэн мийэн пурат тугуларышт тэкэ. Тугуларвᵊлак мийэн пурмöҥгö палас҆ат. Ик вэдра аракам ÿс҆тэмбалан шындат. Тугуларв҆лакым тöрэш шындат. Шÿдö луу дэҥгэ окс҆ам ч҆отлэн ÿс҆тэмбалан пышта. Ик тэҥгэ ава-гумдурум тугулач҆ыжын помышкыжо ч҆ыкэн пышта: «Тыдыжэ ч҆из҆е шöр пукшэн он҆д҆ч҆ымэтлан» - манэш. Туу шÿдö луу тэҥгэ окс҆ам ÿс҆тэмбач҆ ч҆отлэн налэш ÿдÿрÿн ач҆ажэ.

Тугуларвᵊлак мийэн пурмöҥгö олын аракам йÿäш пошкыдыштвᵊлакым ÿжäш колтат. Пошкыдыштвᵊлакым ÿжÿн коштыт. «Олын аракам йÿäш мийз҆а, - манын. - Саман ч҆ылан сэмйадагэ. Тугуларвᵊлак кэлшэн пурушт, - манэш, - окс҆ам ч҆отлэн налмöҥгö». Аракам йÿктäш тÿҥäлэш он҆д҆ч҆ыч҆ кошшо ватыж дэнэ коктын куго йанда корка дэнэ. Пошкыдывᵊлак олын аракам йÿäш саман ч҆умургат. Йÿт, руштут, куштат, мурат. Олын тÿлшö тугуларвᵊлакын он҆д҆ч҆ыч҆ышт куго йанда корка дэнэ арака огэш кÿрÿлт, йÿймö с҆эмын тэмэн шындат.

Олын-аракам йÿн пытармы мöҥгö олын тÿлÿшö тугуларвᵊлакым унаш кондыштыт арака йÿäш мийшэ пошкыдывᵊлак. Умалат кок йÿт и кум йÿт (олын тÿлÿмö с҆уртан дэран). Олынокс҆ам налшэ с҆уртан ᵊшкат налэш аракам, мо-нарэ кÿлэш, ту-нарэ. Унаш коштын пытармы мöҥгö тугулар марийвᵊлак пöртӹлӹт тэркышт.

Тэркышт пöртӹлмӹ мöҥгö ик арн҆агыч҆ын эргыжы дэнэ шэшкыжэ кайат ач҆ашт тэкэ вургэм налаш. Ӱдÿржӹ дэнэ вэҥыжэ миймöҥгö ач҆ажэ, аважэ и вэҥыжы дэнэ ÿдÿржö пазарышкэ ил҆е йармэҥгашкэ мийат вургэм налаш. Налыт вэҥыжлан кэмым, тувурум, постом пэшмэтлан, ÿштÿм, упшум. Вэҥыжэ ᵊшкэ йöрäтӹмӹжым он҆д҆ч҆эн налэш. Уу ÿдÿржÿлäн налыт катам, äйвäт тугурашым, ÿштÿм, постом пэшмэтлан, окам пэшмэт йыр куч҆аш, кум тэҥг(е) акаш порс҆ын йалукум, пäрäн кÿрÿкÿм, самборым, патносым, ч҆äйнӹкӹм, кок пар коркам, чäйӹм, шэкарым, ик тэстэ паньым, кÿмÿжÿм, ик пар вэдрам, вÿт-коркам, куго сондыкым, паласым (умалмы годым лэвэдаш) и моло йэҥлан ч҆икташ тугурашвᵊлакым налыт (ач҆ашт тэн аваштвᵊлаклан, из҆аштв҆лак тэнэ йэҥгаштвᵊлаклан, коч҆аж дэн(е) куваважлан). Олыным шÿдö луу дэҥгэм налыт кын, туу шÿдö луу дэҥгэ кÿдÿн҆ ᵊшкэныштын эшо шÿдö луу дэҥгэ лэктэш.

Вигэ налын пöртӹлмӹ мöҥгö вэҥыжэ ватыжым он҆ыж дэран кода шин҆д҆ч҆аш налмэ вургэмым ургаш ик тылыз҆ылан. Ик тылыз҆ын мийа он҆ыжы дэкэ вэҥыжэ. Йодэш ик пут полтым намийаш пура шолташ. «Кунам йÿмäшлäн пурам шолтэда?» - манын йодэш (вэҥыжэ). Он҆ыжо дэнэ кугужо вэҥыжлан калас҆эн колтат: « Ик арн҆агыч҆ын йÿйäш шин҆д҆ч҆ына (йÿмäшлäн шин҆д҆ч҆ына), ÿжäш колтэм» - манэш он҆ыжо вэҥыжлан. Вэҥыжэ пöртӹлӹн ач҆аж дэнэ аважлан: «Ик арн҆агыч҆ын йÿмäш шуэш» - манэш. Вара вэҥыжын ач҆ажэ пурам шолтыкта, аракам налэш.

Ик арн҆а шумöҥгö ÿжäш толэш вэҥыжы дэкэ он҆ыжо тугуларжы дэнэ тугулач҆ыжым и вэҥыжым пура йÿäш ÿжэш. «Туу водылан пура йÿйäш мийз҆а!» - манэш. Вара тугуларжэ, тугулач҆ыжэ и вэҥыжэ ик пöрйэҥым намийа, вэҥыжэ куго вэҥылан ᵊшкэ кÿдÿн҆жö шындэн. Мийат кок орва (тэр) дэнэ. Тугулар (вэҥыжын ач҆ажэ) намийа ик вэдра аракам, ик комбым и койа шылым кöстэнэч҆лан. Мийэн пурат олын налшэ тугуларжы дэкэ кок орва дэнэ.

Налаш лэктыт. Налын пуртат ик вэдра аракам тугуларвᵊлак и вэҥыжэ. Мийэн пурмöҥгö пошкудуштвᵊлакым ÿжÿн толыт пура йÿйäш и пэлыл йал родыштым. Йÿмäшлäн налэш вэҥыжын он҆ыжо кум-нил ведра аракам. Унавᵊлак, пошкудывᵊлак ч҆умургымöҥгö с҆уртан йÿктä, пукша. Йÿймö, коч҆мöҥгö мурат, куштат.

Ик йÿт умалмы мöҥгö эрлашыжым ÿдÿржӹ дэн вэҥыжлан олын-вургэмым ч҆иктат. Вэҥыжэ ч҆ийа кэмым, тувурум, пэшмэтым, ÿштÿм ÿштäлэш, упшум вуйэшыжэ упшалэш. Ӱдÿржö катам, тугурум, ока-йыран пэшмэтым ч҆ийа, оҥэшыжэ важмалдыкым пыжыкта. С҆огам шÿйэшыжэ с҆ака, логар-н҆ымалым пылышэшыжэ с҆ака, ÿштÿм ÿштäлэш, вуйэшыжэ порс҆ын йалукум пидэш. Вигэ вэс҆ пöртэш ч҆ийэн пурмушт мöҥгö пэрвой ÿдÿрÿн ач҆аж дэнэ аважлан тугурум ч҆иктат, шовыч҆ым пуат. Ач҆аж дэнэ аважэ ваштарэшыжэ окс҆ам пуат. Ӱдÿржӹ дэнэ вэҥыжэ пура-горкам пуэн с҆укэн шин҆д҆ч҆ыт - «ач҆ай, авай, пакэл лийз҆а!» - манын. Ач҆аж дэнэ аважэ «пакэл игэмвᵊлак, кин҆эл шогалз҆а» - маныт. Вара вэҥыжын ач҆аж дэнэ аважлан тувурум ч҆иктат и шовыч҆ым пуат. Вара тудун поч҆эш ÿдÿрÿн из҆ашт йэҥгаштвᵊлаклан тувурум ч҆иктат. Тувур ч҆иктэн шовыч҆о пуэн пытармы мöҥгö он҆ыжы дэнэ кугужо ÿдÿржӹ дэнэ вэҥыжым кÿс҆лэ шоктэн куштукта. Куштэн ч҆арнымы мöҥгö мурыкта. Вэҥыжы дэне ÿдÿржö туу мартэн кугурак йэҥ он҆д҆ч҆ылно огыт муро. Пура-горкам пуэн мурат. Мурумо ваштарэш мурэн ч҆арнымы мöҥгö окс҆ам пуат. Вигэ пöрт кöргö йэҥвᵊлаклан мурат. Намиймэ ик вэдра аракам ÿдÿржӹ дэнэ вэҥыжэ йÿктäт ‘кöстэн҆эч҆ арака’ манын. Туу кöстэн҆эч҆ аракам йÿйшö иктыжэ окс҆ам тäл҆ӹкäш пышта ÿдÿржӹ дэнэ вэҥыштлан. Намиймэ кöстэн҆эч҆ комбым и шылым шолтэн пукшат унавᵊлаклан. Йокма аракам йÿктэн пытармы мöҥгö уу самборым кутлэн окс҆ам пышта самбор йолэшыжэ. Ӱдÿржӹ дэнэ вэҥыжэ пэш шуко окс҆ам погат.

Коч҆мо, йÿмöҥгö пошкыдыштвᵊлак унаш кондышташ тÿҥäлӹт. Пошкыдышвᵊлак-ат пурам шолтат, аракам налыт. Унаш кондыштыт кум гэчэ. Кум йÿт умалмы мöҥгö вара вургэмым погэн кайат. Ӱдÿржӹ дэнэ вэҥыжлан пуэн колта имньым, ушкалым, шорыкым, комбым, лудум, самборым, ч҆äйнӹкӹм, патносым, ик тэс҆тэ паньым, кÿмÿжÿм, ик крэмга ч҆äйӹм, кум крэмга шэкарым, ик кöршэк пэлт-ÿйÿм, сондыкым, кок вэдрам, вÿт-вäрäм, тÿшäкӹм, кок куго мындэрым. Сондык кöргэш ик ч҆эрык аракам шындэн колтат.

Олын-вургэм ужатэн кок орва (тэр) дэнэ имньым кич҆кэн кум пöрйэҥ ᵊрвэз҆ывᵊлак мийат. (Олын-вургэмым вэҥыжын с҆уртушкужо оптэн намийэн кодат). Ӱдÿр дэнэ вэҥыжэ ик тэрэш шин҆д҆ч҆ыт. Толшаш кэч҆ыжлан вэҥыжын с҆уртушкужо вигэ коч҆ыш-йÿшÿм йамдылэн шогат. Толын шут с҆уртушкушт олын арвэр погэн. Толын шумöҥгö арвэр оптэн кондышо ᵊрвэз҆ывᵊлакын имньыштым туарат. Кондымо куз҆укуштум вичаш пэтрат. Олын-вургэмым пöртӹшкö нумал пуртат. Пöртӹш пуртумы мöҥгö пошкыдыштвᵊлакым и шкэ нäсӹлжым ÿжäш колтат.

Олын йокма коч҆каш пошкыдышт и нäсӹлжэ вигэ погынат. Пошкыдыштвᵊлак погынмöҥгö уу самбор дэнэ чäйӹм йÿктäт, йокма коч҆ышым ÿс҆тэмбалан шындат. Вара коч҆ашт тэнэ куваваштлан тувурум ч҆иктат и из҆ашт йэҥгаштвᵊлаклан ч҆иктат. Тувур ваштарэш окс҆ам пуат. Пошкыдывᵊлаклан йокма аракам йÿктäт. Йокма аракам йÿйшÿжö тäл҆ӹкäш окс҆ам пышта. Йÿт, коч҆кыт, мурат, куштат. Поч҆эш толшо ырвэз҆ы тугуларвᵊлак мурат, куштат (эргымын ватыжын шол҆ыштвᵊлак мил҆äм лийэш ырвэз҆е тугулар). Туу кэч҆е йокма коч҆ышым йÿймö коч҆мöҥгö пошкыдыштвᵊлак шаланат кудан кудушкужо.

Эрлашыжым пошкыдыштвᵊлак унаш кондыштыт вургэм поч҆эш толшо ырвэз҆ы тугуларвᵊлакым. Туу ырвэз҆е тугуларвᵊлак кок йÿт умалмöҥгö тау штэн пöртӹлӹт тэркышт. Ӱдÿрвᵊлäк и ырвэз҆ывᵊлак муз҆экан шоктэн, мурэн ужатэн колтат пасэ капка лэкмэшкэ.

Минь шкэ кок ийат пэлыштэ ижэ тÿлÿшÿм олыным, кандаслэ тэҥгэ окс҆ам, ик тэҥгэ ава-гумдурум, ик вэдра аракам йÿктÿшÿм. Олын арвэр погэн толмэм годым кондышым ик имн҆ым, ик ушкалым, кок шорыкым, ик казам, ик комбым, ик лудум, он҆ым пуэн колтыш самборым, ч҆äйнӹкӹм, кок пар коркам, кок вэдрам, патносым, луу пан҆ым, ик вÿт коркам, паласым, ик из҆е воч҆ко ÿйÿм, ик ч҆эрык аракам, ик куго сондыкым. Олын арвэр погэн долмэм годым милам ч҆иктыш кэмым, посто пэшмэтым, кшäмэр ÿштÿм, кшäмэр тувурум, упшум упшалтыш. Ватэмлан риз҆иҥга кäлÿшÿм ч҆иктыш, тувурум, ока йыран пэшмэтым, ÿштÿм, посто ÿмбäлäн пäрäн кÿрÿкÿм, важмалдыкым, с҆огам».