Илиш марий

А туныктеныт мемнам тунам лӱман туныктышо-влак: профессор Н.Т. Пенгитов, доцент Ф.И. Гордеев. Федор Ивановичлан лексикологий дене лекцийлаштыже ятыр йодышым пуэденна, умылен рашемдаш тыршенна. Варарак шкеат тиде йодышым ятыр жап ушышто пӧрдыктыльым. Газет-журналлаште тиде тема дене кылдалтше материалым лудым. Кӧ пала, ала чынак марий-влак тыште акрет годсек илат?

Район музей директор дене мутланыме годым районын «Илиш» лӱмжӧ «жизнь» марий мут гыч лиймым рашемдышна. Ондак, XIX курымышто (1866 ий), Илиш волость лийын, вара районын лӱмышкыжӧ куснен. Илиш ял кызытат уло. Р.М. Камаловын мутшо почеш, тушто татар калык ила. Ялын ӱлыл уремжым «Чермыш урамы» маныт, тушто ондак марий-влак иленыт, маныт. Мут гыч мут лекмек, районыштына пытартыш ийлаште археологический раскопка-влакым эртарыме годым мумо артефакт-влак дене палдарыш да рашемден кодыш - нуно шукыжо финн-угор калыкын улыт. Мумо арвер-влакым шымлен, ученый-влак ик ойыш шуаш тӱҥалыныт: мемнан район да лишыл кундемла 1-2 тӱжем ий ожно финн-угор-влакын илыме рӱдышт улмаш. Тиде Башкортостан, Татарстан да Удмуртий Республика мландыште. Археологический картым ончымек, музей директор пытартыш ийлаште Кипчаковский городище, селище, могильник-влакыште, Киргизовский селище, могильниклаште эртарыме археологический раскопка годым мумо артефакт-влак дене палдарыш. Кипчаковский городищен макетшым, раскопка годсо фотографий-влакым ончыктыш. Финн-угор калыклан келшен толшо ӱдырамашын кыдал ӱштыжын той пряжкыже сайын аралалтын, а пӧръеҥ ӱштын пряжкыштыже, мо оҥайже, маскан ончыл копаже ончыкталтын. «Тиде калыкын тотемже (объект преклонения) маска улмаш докан», - каласыш музей директор.

Тиде городищештак (крепостьым аралаш ыштыме чоҥган вер) вӱргеньым левыктыме коҥган олмыжым верештме. А пӱтынь Россий мучко шарлыше сенсацийым Кипчаковский могильникыште мумо. Ик шӱгарыште вуйдымо кум пӧръеҥ кап тоялтын улмаш. Тидым фотографийыштат ужаш лиеш. «Молан вуйдымо улыт?» манмылан Р.М. Камалов тыге вашештыш: «Очыни, сар жапыште сеҥыше сарзе, тушманым пуштмым пеҥгыдемдаш манын, вуйым руал наҥгаен». Шучко сӱрет. Но жапше тугай улмаш. Ончымо кинофильмда-влакым шарналтыза. Индеец-влак скальпым налыныт, а южо вере пылышым пӱчкын наҥгаеныт.

Стендыште туштак мумо саркурал: умдо, пикш мучаш, той, кӱртньӧ да керамический ате-влакын пудыргышт улыт. Археолог-влак раскопкым Сюн, Ош Виче эҥер-влак воктенат эртареныт. Чыла мумо ӱзгарым шымлен, артефакт-влакын финн-угор-влаклан келшен толмыштым палемденыт.

Корно дене эртен кошт-мыда годым шукыда эҥер, ял лӱм-влакым ужын-колын шоналтенда докан: «Марла йоҥга вет, тиде марий мут огыл мо? А молан марий мут лийшаш, вес калык илас?» Дӧртыльӧ олаш мийыме годым Куваш эҥерым да Кӱмӱл ялым эртена. Кажне гана шонем ыле: «Тиде вет марла мут-влак. Молан?» Археологический картым шергалмек, йодышемлан вашмутым муым. Дӧртыльӧ районысо Кушулевский могильникым 1969 ийыште шымлыме да каласыме: XVII-XVIII курымлаште тиде верлаште марий-влак иленыт. Теве кушеч «кӱшӱл» - «верхняя» да «куваш» («куаш») - «мелкая, неглубокая» шомак-влак кодыныт. Тиде топоним ден гидроним марий мут-влак.

Марий-влакын варарак илымыштым пеҥгыдемдыше фактат уло. Кодшо курымын 60-шо ийлаштыже Маняковский городищем шымленыт. Тиде археологический раскопкым палыме археолог Р. Мажитов вуйлатен. Мумо артефакт-влакым шымлымек, VII - VIII курымлаште Танып эҥер воктен финн-угор калык илен манме шонымашке толыныт.

Тиде мланде мемнан районыш ок пуро, но марий-влак лишыл верлаштат акрет годсекак иленыт манме шонымашым пеҥгыдемда. Йырым-йырда тӱткынрак ончалза, мо оҥай уло тендан кундемыште. Вет калык, кушто ила, тушан кышам кода - вер-шӧр, эҥер, ял лӱм-влакыште, фамилийыште.

Уэш Илиш районыш пӧртылына. Тачысе кечын районыштына вич марий ял уло - Анач, Чаке, Марин, Лапкашор да Красный Октябрь. Эн рвезыже - Красный Октябрь, 1927 ийыште чумырген. Тышке еҥ-влак кызытсе Краснокам районысо Пураял, Маняк да Керемет ялла гыч илаш куснен толыныт. Эн кугужо да районысо марий-влакын тӱвыра рӱдерышт манына гынат, огына йоҥылышо, шонем, - Анач да Чаке. Эше Марин ден Лапкашор ял-влак улыт. Нунын историйышт поянрак. Кызыт нине яллаште тӱҥ шотышто марий-влак илат. Нуно марла мутланат, шке шочмо кундемыштым йӧратат да сылнештарат, историйжым палаш тыршат. Возаш ямдылалтме годым ятыр еҥ дене вашлийым, мутланышым. Кажныже мо дене гынат полшыш, могай-гынат йодышым рашемдыш.

Районысо «Марий ушем» вуйлатыше М.П. Дмитриев дене вашлийме годым ятыр оҥай факт рашеме. Шке жапыштыже школ директор, парторг пашам шуктышо, тачысе кечынат шкенжын шочмо ялже верч шӱм-чон йӱлен тыршыше ял староста улеш. Михаил Павловичын Краснояр школышто пашам ыштымыже жапыште Кыргыз ял воктене, Чермыш кол коремыште, шошо вӱд мландым мушкын, сӱмырен, акрет годсо шӱгарым почын. Коремыште айдеме лулеге-влак киеныт. «Ондак тиде мусульман шӱгар манын шонышна, - ойла тудо. - Но миен ончымек ужым, колотка дене тойымо улыт. Эше ӱдырамаш вуйчиемыште, ӓкӓйыште, вӱргене окса-влак лийыныт. Кидыш налмек, пудырго гай шаланеныт». Чаманаш веле кодеш, археолог-влак тиде шӱгарым шымлен огытыл. Но корем лӱмжӧ да Михаил Павловичын эскерымыже рашемдат - тиде вер марий калык дене кылдалтын.

Йодышым рашемдаш Краснокам район Маняк ялын краеведше Генрик Айтиев дене вашлийна. Тудо марий калыкын историйже, пӱрымашыже нерген шукертсек шкешотан шымлыме пашам намия. «Икымше ревизий (перепись) годым, - рашемдыш да мылам ончыктыш, - Кыргыз ялыште марий-влак иленыт». Да А.З. Асфандияровын «История сел и деревень Башкортостана» справочникыштыже возалтын: «В 1635 г. башкир киргизовец жаловался на марийца этой деревни, захватившего 2 полосы земли». Тиде ял нергенак Лапкашор ял гыч туныктышо-пенсионер А.А. Андреев куваважын ойлымыжым шарналтыш: «Кыргыз марий ял улмаш. Но тушман-влак икмыняр гана ялым толен да йӱлатен каеныт. Чыла угыч ыштен гына шуктат, адак шалатен-йӱлатен колтат. Варарак нунылан налог семын «шыртым» (вольык, мӱй, коваште дене) пуаш тӱҥалыныт. Тулеч вара шуэнрак агеныт. А варарак виянрак еҥ-влак вес верлаш куснен каеныт. Тыге, очыни, 1755 ийыште Краснокам районысо Кыргыз ял шочын. Вет Виче гоч виклан каяш гын, коклашт мӱндырат огыл. Материалым ямдылыме годым теве эше мо почылто. XIX курым мучаште эрвелмарий-влакын пӱрымашыштым шымлыше Ныргынде ял марий

П.П. Ерусланов палемда: Кыргыз ял марий-влак «шырт» деч посна ногай налогымат тӱленыт. Корным ыштеныт, чодыра гоч, вольыкыштым кӱтеныт («Ончыко» журнал, 1992 ий, 3 №). Ногай-влак пошкырт калыкым XIII курым гыч тӱҥалын, XV курым мучаш марте шке кид йымалнышт ашненыт. Историк каласа: тиде нигуштат документально фиксироватлалтын огыл. Да но Генрих Шлиман Троя олам документ почеш муын мо?

М.П. Дмитриев эше иктым палемден кодыш. Красноярыште ыштымыж годым Илиш, Ябалак ял пӧръеҥ-влак пуйто нунын кугезе тукымышт марий лиймым ойленыт улмаш. Мутат уке, айдеме шкенжын тукымвожшым палышаш. Тидын шотышто кок примерым кондынем. Иктыже С.С. Новиковын Киров область Малмыж кундемыште татарла мутланыше марий-влакым вашлиймыже. Нуно татарла мутланат, но шкеныштым марийлан шотлат. Весыжым Генрик Айтиев ойлыш. Тудлан пырля ыштыме ик йолташыже, Буртюк ял пӧръеҥ, ала-молан сыренат, «чермыш» манын мыскылен. Г. Айтиев тудын фамилийжым пален налын да архивыште тукымвожшым кычал муын. Тиде ялыште эсогыл указной моллан тукымжат марий вожан улмаш. Вес кечын вашлийын, Генрик саде пӧръеҥым тукымвожшо дене палдарен. Тыге тиде «шогертенын» умшаже петыралтын. Тидын шотышто теве мом каласаш уто огыл, шонем. Кеч-могай мутланат смысловой значенийым интонаций пуа. Мутым могай интонаций дене каласет, туге колыт, умылат. Кугешныме, чапландарыме интонаций куаным шочыкта, а мыскылыме, игылтме, мӧҥгешла, кумылым лапкаҥда.

«Черемис», «марий» мут-влакымат тӱрлӧ интонаций дене йоҥгалтараш лиеш. А «черемис» «воинственный» манмым ончыкта вет. Мыскылаш тыршышын пычкемыш улмыжлан те мутым кучышаш одал.

Каласышна, Анач районыштына эн кугу марий яллан шотлалтеш. «История сел и деревень Башкортостана» справочникыште возымо: «Более ранним из марийских поселений является Аначево, возникшее на основе договора, данного марийцам башкирами Гарейской волости в 1746 году. По указу все припущенники должны были предъявлять тексты договорных писем для утверждения их в Уфимскую провинциальную канцелярию. Однако вышеупомянутые марийцы не слушают нас, - пишет челобитчик, - и не хотят ехать в Уфу, чтобы записать договорные записи в книги и уплатить пошлины». Справочникыште пуйто тиде ялыште пошкырт-влак иленыт, а марий-влак вара веле толыныт манын возымо гынат, перепись таблица гыч коеш, нуным нигушто, нигунам ончыктымо огыл.

Анач воктен Чаке ял уло. Справочникыште ял лӱм ик вере веле ушештаралтын, да эше ял лӱм деч вара йодыш знакым шындыме. А ревизийыште тиде ял уло. Автор ялым йӧршеш ок пале, эше архивыште тиде ял нерген материал лийын огыл, очыни. Але Чаке ялымат Анач семын ончыктен. А еҥ-влак ойлымо гыч пале, Чаке ялын ончычсо верже Андреевка села воктене, ӱлнӧ, Виче воктенрак лийын. Да Генрик Айтиевын архив гыч налме ревизский ведомостьышто Чаке ялыште марий-влак илыме ончыкталтын. Тиде ялын шочшыжо, кызыт Нефтекамск олаште илыше Володя Комурбаев чӱчӱ ялын историйжым шымлен, архивлаште кычалын. Тудын дене вашлийын мутланымек да шымлымыжым ончен лекмек, тыгай сӱрет почылто.

Чаке ялын лӱмжӧ «чакнен» шомак гыч огыл, еҥ лӱм гыч лекше мут. Чаке - рушлаже Теке але Текей. Тиде тукымын шкенжын тамгаже лийын. Тудым рушлаже «бычья голова» маныт. Шымлыме литература гыч рашемеш, тиде тамга нерген 1243 ийыште ушештарыме. Тиде тамга Комурбай кочайын сола вурдыштыжо, тагынаште, Яныкай павайын музиканыштыже ыле.

Эн ондак Львовская летопись гыч 1468 ийыште лийше фактым палемдена: «Черемисы по Каме и Белой, которые помогли Казанскому хану переправиться через Белую и уйти от преследования русских войск, за помощь хану были казнены из селения рода «Теке» (Чаке)». Ончыктымо литература гыч пале: «В 1632 году выдана жалобная грамота на владение землей Акбаю, сыну Кошыкбая».

Тиде ялыште илыше еҥлан Кошыкбай мут пуста вер огыл. Курык йымалне верланыше келге, коллан поян Кошык ерым шарналта. Теве лӱмжӧ кушеч лектын улмаш.

Чаке ялын историйжым рашемдаш полшышо эше ик факт нерген ушештарыман. Тиде - ожсо шӱгар. Тудо шошымсо лум да йӱр вӱд мушмылан кӧра почылтынат, тиде шӱгарыште ӱдырамашын ӓкӓйыштыже окса теҥге-влак олмеш руымо ший-влакым муыныт. Тиде артефактым Андреевский школышто завхозлан ыштыше Николай Пенкин Горький (кызыт - Нижний Новгород) оласе Научно-шымлыше институтыш тиде ола воктенсе школышто ыштыше историй туныктышо Изибай Искандарович Ишкибаев гоч колтен да тыгай вашмутым налын: «Этому артефакту (рубленное серебро) более 700 лет. Как ден. единица была известна на Руси более 700 лет назад». Археолог-влак толын шымлен огытыл.

Володя чӱчӱ Андреевка ялын историйжымат шымлен. Туддеч икмыняр йодышым рашемдышым. Молан Андреевка пазарым да Андреевка ялым калык Пешкен да Пешкен пазар манеш.

Чаке йымалне 1-ше гильдий купеч А.Н. Пешехоновын пристаньже, а Андреевка ялыште пазарже, эше Чакыште вӱд да мардежвакшыже улмаш. Пазар кажне арнян лийын. А кажне ийын декабрь мучаште Пешехонский ярмиҥгам эртареныт. Верысе калык тудым «Пешкен пазар» манаш тӱҥалын.

А.Н. Пешехонов Чакыште кугу клатышкыже киндым, коваштым поген да арален. XX курым тӱҥалтыште ялыште динамомашинам шынден.

Мо тугай «Биш букан», тиде мут кушеч лектын?

70-ше ийлаште Андреевка дек лишыл верлаште нефть месторожденийым буритлаш тӱҥалыныт. А Пешкеныште столовый лийын, тушто пивым ужаленыт. Пырдыж воктен вераҥдыме кажне ныл лукан ӱстел воктен вич пӱкен шоген, а ик велже яра улмаш. Еҥ-влак икте-весышт деч йодыныт: «Кушко мийышда?» - «Биш буканга». «Кушто кочда?» - «Биш буканда». «Кушто пиво уло?» - «Биш буканда». «Кушто йӱыч?» - йодын эрдене вате мокмыран марийже деч. - «Биш буканда». Тыге мыскара йӧре ик тӱшка калык Андреевкым «Биш буканыш» савырен.

Марин нерген справочникыште возымо: «По ранней истории дер. Марино, где жили удельные крестьяне из марийцев, у нас нет материала. Деревня была основана на башкирской вотчинной земле Янзигитовой и Буртюковой тюб Гарейской волости. Численность населения в 1816 г. - 170 человек, 1834 - 221 человек, 1858 - 287 человек. За другие годы об этом ничего не нашлось». Молан дыр автор этносостав шотышто таблицым ончыктен огыл. Генрик Айтиевын мумо материалыштыже 1816 ийысе ревизий годым тиде ялыште марий-влак веле лийыныт. А ялын лӱмжӧ Агытан улмаш, вес семынже Чуево Атасево. А 1858 ийыште марий-влакын тукымыштым шукыжым «татара» манын возымо. Тиде ялыште моло калыкат илаш тӱҥалын. Марий лӱман, фамилиян, а «татара». Молан тыге? Амалже, мыйын шонымаште, ассимиляцийыште - изи калык, кугурак калык коклаште илен, тудын кӧргешыже шула. Йӱла, йылме, вургем, койыш вашталтеш. Эсогыл чий вераштымат ислам вералан алмаштеныт.

Алексей Андреевич дене мутланыме годым Марин ял нерген Темырша Пеймурзин шкешотан шымлымашым эртарыме, тичмаш историйжым шымлен, возен кодымо нерген каласен ыле. А Темырша Пеймурзин дене марий-влак гына огыл, пӱтынь район кугешна. Кугу Ачамланде сарын ветеранже, старшина-санинструктор. Шуко орден да медаль дене наградитленыт. Берлиныште Рейхстагын колоннешыже шкенжын фамилийжым возен коден. Кеч-момат шот дене ыштен. Тукымжат тугай. А эргыжын, Пайырша чӱчӱн, сад-пакчаже икмыняр ий почела районышто «Эн сылне пакча» номинацийыште сеҥен. Темырша чӱчӱ школыш пел ий гына коштын гынат, почеркше чатка, мотор. Тукымжо кужу ӱмыран улеш, садлан, кочажын шарнымашыжлан эҥертен, архивный материалым шымлен, тыге возен коден.

Марин яллан, тунам Чуеволан, 1657 ийыште негыз пышталтын. Кырык кол (марлаже - нылле корем) манме вер гыч кум марий толын - Изерге, Айгелде, кумшыжын лӱмжӧ пале огыл. Кум тукым лийын: Малмыж насыл, Шункар насыл, Конша насыл.

Вургазак коремын ик велныже иленыт. Умбакыже кажне тукымысо еҥ-влакым илыме ийготышт, йочашт дене ончыктымо. Икманаш, Марин ял гыч лекше кажне еҥ шке тукымвожшым ончал кертеш.

Тусо калык кызытсе верыш куснымыж годым мландым висен пуаш землеустроительым ӱжыктен улмаш. Мландым пӧлымӧ годым землемер взятка олмеш исыр шорыкым да кемым йодын. Йодмыжым шуктат гын, мландым шукырак висен пуаш сӧрен. Но марин-влак йодмыжым шуктен кертын огытыл.

А ынде тукым лӱм-влак шотышто.

1. Малмыж насыл. Мутат уке, тиде лӱм Киров областьысе Малмыж кундем дене кылдалтын. Очыни, тиде тукым тушеч толын.

2. Шункар насыл. Тиде тукым нерген П.П. Ерусланов тыге воза: «Пошкырт мландеш илыш вожым колтышо марий-влак верысе калык дене моткоч чот лишемыныт, вараже шкеныштын тукым ойыртемыштым йӧршын йомдареныт да пошкыртыш савырненыт. Сандене пошкырт кундемыште озаланыше ногай-влакын кайымышт деч вара марий-влак верысе тӱҥ калык дене пырля тысе мландылан оза лийыныт. Тышке варарак куснен толшо марий-влак тиде мландеш (ожнак вожаҥше тукымыштым УНГАР але ШУНГАР марий (рушлаже югорские черемисы) манаш тӱҥалыныт. Пошкырт тархан ден князь-влакын спискышт гыч (тудым 1681 ийыште Скуратовын Уфаште воеводылан шогымыж годым ыштыме) ужына: унгар марий кокла гыч лекше шуко еҥ вараже пошкырт дворянство радамыш ушнен. Тиде спискыш пуртымо ятыр лӱмын (Бека Чермышлы, Кочикаев, Кусюкеев, Аккузеев, Курас, Юмаев Юманай, Юмагул, Яикбаев, Семикеев) марий шомак гыч лекмыже раш коеш («Ончыко», 1992 ий, 3 №)». Тыге лектеш: шункар - ожнак тиде мландеш вожаҥше тукым.

3. Конша насыл. Тиде мутын смысловой значенийжым, этимологийжым рашемдыме годымат нелылык лекте. Возалтын «Канша», а улмаш «Конша». Ятыр еҥ деч йодыштын, тӱрлӧ вашмутым нальым. Пытартышлан Бирск район Памаш школышто марий йылмым туныктышо Михаил Ильич Ижбулдинын полшымыж дене тидымат рашемдышна. Конша марий калыклан негызым, тӱҥалтышым пыштыше тукым улмаш. Тыге изи гына ялын историйже пӱтынь марий калыкын пуйырымашыже, илышыж дене кылдалтын. Историйна пеш кугу да поян.

А кызытсе олмыш 1927 ийыште 32 сурт марий да 5 сурт татар-влак куснен толыныт. Яллан верым, мландым татар еҥ кычал муын. Тачысе кечынат Мариныште тиде кок калык келшен ила. Татар-влак марла мутланат, а марий-влак - татарла. Икте-весын йылмым палымаш - тиде илышын кӱлешлыкше гына огыл, а нунын икте-весым пагалымыштым ончыкта. Темырша павайын возымыжлан ӱшанаш гын, а тидым перепись материалат пеҥгыдемда, Марин ял шоҥгырак лектеш. Уже 1748 ийыште II перепись годым палемдыме.

Марий-влакын Башкирийыште илымышт нерген 1468 ий шошым Иван III кугыжан воеводыжо-влакын Башкирийыш поход дене икымше гана толмышт нерген каласкалымаште тыге ойлалтеш: «И в то время татарове казанские 200 человек пошли воевати и, пометавши на Воложке (ожно Ошвиче тыге маналтын) коней у черемисы, пойдоша в судах по Каме» (Карамзин. VI т., 17 палемдымаш). Тиде марте марий-влакын Пошкырт кундемыште илаш верланымышт нерген нигуштат ок ушештаралт («Ончыко», 1992 ий, 3 №)». Но легенде, преданий, тоштыеҥын мутшо-влак весым ойлат.

А ынде Лапкашор, але официальный кагазлаште Мари Менеуз гыч А. Андре-евын ойлымыжо: «Ойлат, Лапкашор лӱман ял Татарийыштыла уло, но куштыжым иктат рашемден ок керт. Ондак ялна корно вес велне, кызытсе пӱя воктен верланен улмаш. Тушто Екатерининский Груздевка - Лапкашор - Исмаил почтовый тракт эртен. Ял ден ял кокла - ик имне писын кудалме кужыт. Ялыште почтовый станций улмылан кӧра илыш тыныс лийын огыл: имне-влакым алмаштен, умбакыже кудалыныт. Варарак, тынысрак верым кычалын, еҥ-влак кызытсе олмеш верланеныт».

Негызым пыштыме ийже 1771-ше ий. «Договор между башкирами-вотчинниками (мланде оза) и марийцами о допуске их на свою вотчину за денежный оброк сроком на 20 лет. Осели в 1777 году». Тиде ялыште 1870 ийыште эртарыме ревизийыште гына 4 пошкыртым палемдыме. Тылеч посна каласен кодем. Лапкашор ял нерген Атас ялыште могай дыр ужар книгаште возалтын…

Кызыт Илиш районышто марий-влак 5 ялыште гына илат гын, ондак марий-влакын илыме ялышт, верышт ятыр улмаш.

А.З. Асфандияровын справочникшым ончен лекмек, ондак могай яллаште илымышт рашеме. Шочмо ялем дек эн лишыл ялла гыч тӱҥалам.

1. Старокуктово.

Марий-влакын чотышт ревизий (перепись) годым тынар лийын:

1795 - 20 еҥ, 1816 - 30 еҥ, 1834 - 54 еҥ,1858 - 97 еҥ, 1870 - ?

Вараже нуно куш пуреныт? Куснен каеныт але ассимилироватлалтыныт? Татар, пошкырт коклаш шулен, «татарыш» савырненыт? Молан кышам коден огытыл? Тиде ял гыч лекше, ялжын шежережым ыштыше Фидан Садыкович Марваров дечат йодыштым. Но тудат нимом вашештен, уым каласен ыш керт.

2. Карабашево.

1795 - 50/5, 1816 - 51/6, 1834 - 63, 1852 - 97, 1870 - ?

«Башкиры-вотчинники этой деревни перед 1782 годом приняли к себе тептярей из марийцев» (справочник гыч). Вес калык коклаш шуленыт? Ислам верам налыныт гын, нуным, тептярым, вес калык манынат возен кертыныт.

3. Илишево.

1783 - 8, 1795 - 10/3, 1816 - 17, 1834 - 64, 1858 - 89, 1870 - -.

Ме ондак ойленна ыле, тиде ялын ӱлыл уремжым «Чермыш урамы» манын лӱмденыт. А вараже марий-влак йомыныт мо? Тиде ассимиляций, мутат уке, шке рольжым шуктен. Ислам верам налын, вес калык радамыш ушненыт.

4. Ябалаково.

«Поселение вотчинников в 1693 году принимает марийцев, пришедших тептярское сословие». Справочникыште 1783 ий ревизий годым тиде ялыште марий-влак веле улыт:

1783 - 66, 1795 - 51, 1816 - 70, 1834 - 79, 1858 - 155, 1870 - -, 1920 - 174.

А кызытсе этносоставше - пошкырт да татар-влак. Адак йодыш лектеш, марий-влак куш пуреныт?

5. Старокиргизово.

Справочникыште возалтын: «В опубликованных материалах д. Киргизово упоминается о марийцах уже в 1635 году. Тептяри прежде всего из марийцев».

1785 - 107, 1816 - 200, 1834 - -, 1858 - 486, 1870 - -,1920 - 225.

«Молан тиде яллаште марий-влак йомыныт?» йодышлан П.П. Еруслановын шымлымаштыже вашмутым муаш лиеш: «…нуно, вес тукым-влак, магометан калык ден духовенствын куатле шулдырыштым вуй ӱмбалнышт эреак шижын шогеныт. Ятыр жап мучко ваш-ваш лишемме дене вес йылман калык-влак магометанство (ислам) дек утыр шупшылтыныт. Чарымым ончыде, чий верам кучышо да тыгак тынеш пурышо (православный вераш вончышо) марий, одо, чуваш/мещеряк да мордва-влак татар я пошкырт маналташ тӱҥалыныт. Пошкырт радамыш ушнышо у еҥ-влак ден верысе тӱҥ калык коклаште ойыртем лийже манын, нуным 1734 ийыште посна тӱшкаш - тептяр сословийыш - возеныт. Тептяр ден мещеряк-влакын илыме кундемыште кантонный ден юртовой управленийлаште суд паша шариат негызеш шукталтын да официальный йылмылан утларакше татар йылме шотлалтын. Сандене тудым палаш кӱлын.

Тептяр ден мещеряк-влакым верысе тӧра ден магометан мулла-влак тӱрлӧ семын шыгыремденыт. Шке йӧнжӧ дене пайдаланен, духовенство чий верам кучышо калык-влакым кузе-гынат магометанствыш вончыктараш тыршен. Сандене тептяр ден мещеряк-влакын пеш кугу ужашышт шӱм-чонжо дене шукертак исламлан мелын шоген, да тыге XVIII курымышто шке религийже дечат, йылмыже да йӱлаж дечат йӧршын кораҥын. Тептяр радамыш ушныдымо да шке тукымышт дене тӱшкан илыше еҥ-влак гына шкеныштын национальный сынышт ден йылмыштым арален коденыт. Но нуно шукынжак лийын огытыл («Ончыко», 1992, 3 №)». Пытартышлан тыгак П.П. Еру-слановым цитироватлем.

«…Тыгеракын, шке жапыштыже йылмышт денат, ончычсо пӱрымашышт денат ойыртемалтше калык-влак, ваш-ваш варналтын, шке сыныштым эре утларак йомдареныт, ик калыкыш савырненыт. Магометаныш савырныше тептяр ден мещеряк-влак тӱҥ шотышто икгайрак сын-кунан лийыныт, тӱрлӧ вӱр варналтме кӱшеш шочшо тиде племена тӱжвал тӱсшӧ дене татар дек моткоч лишке шоген. Туге гынат чӱчкыдынак тугай еҥ-влакым ужаш лиеш, кӧ шке тӱсшӧ дене кугезыжым - марийым, чувашым, одым, мордвам - моткоч чот ушештара.

Исламлан эн чотшо татар-влак ӱшаненыт, тудым кумданрак шараш тыршеныт да кызытат тыршат. Нунын шонымышт почеш вес религийыш куснымаш, шке калыкет деч ойырлен, вес калык ешыш пурымо дене иктак. Сандене магометан религийыш куснышо-влак ик верам кучымо гына огыл, тыгак ик нацийыш ушнышо еҥлан шотлалташ тӱҥалыныт. Тыге «татар» ден «мусульман» мут-влак икгай значенийым налыныт. Тӱрлӧ племена гыч лекше пошкырт, мещеряк, тептяр кокла гыч лекше магометан-влак шкеныштым «татар» манын лӱмдат. Тидат веле огыл, тысе руш да инородец-влакат губернийысе калыкым йылме шот дене тыге шеледымылан тунем шуыныт. Пӱрӧ, Белебей да Мензелинск уездлаште, «пошкырт», «мещеряк» да «тептяр» мут-влак шке тӱҥ значенийыштым официальный йылмыште гына арален коденыт. Этнический сыныштым йомдарен, юридический умылымашке савырненыт (Ончыко, 1992, 3 №)».

Тидын дене возымем кошарташ лиеш ыле да икмыняр мут дене тӱҥ йодышлан вашмутым пуыде ок лий, шонем. Марий-влак эрвелке ондакак толыныт манме шонымашым П.П. Ерусланов XIX курымыштак шымлен доказатлен, шонем. Весыже, археологический раскопка-влакын материалыштлан негызлалтын каласаш лиеш: тиде мландыште акрет годсекак марий-влак иленыт. Кусненыт, кудалтен каеныт, мӧҥгеш пӧртылыныт, сай илышым кычалыныт.