Полтышын уныкаже-влак - Краснокам мландыште

Москва чоҥалтме годым Юл да Кама эҥер-влак коклаште Камско-Булгарский ханство лийын. Тиде жапыштак Малмыж кундемым Алтыбай, Яшманай да Орос марий кугыжа-влак (кугу оза) вуйлатеныт. Нунын резиденцийышт БӰРТӰК маналтын. Тиде мут ПӦРТАК мут гыч лектын. Бӱртӱк Малмыж ола деч 30 уштыш кечывалвелышкырак верланен улмаш.

«По преданиям у мари, живущих по нижнему течению р. Вятки, еще до появления в крае татар, т.е. в эпоху Камско-Болгарского царства, были свои князья: Алтыбай, Яшманай и Урус (Орос, Орослан), которые жили в своей резиденции Буртеке (Пӧртэк), в 25-30 верст от гор. Малмыжа на восток».

Илен-толын, тиде кундемыш Новгород купеч-влак пураш тӱҥалыныт. Нуно тушечын Булгарский ханствыш торгаяш коштыныт, садланак Бӱртӱк деч касвелнырак верланыше Малмыж пеҥгыдем толын.

Но кушто поянлык коеш, тушко сар толеш. Тиде кундемыштат кум курым шуйнышо сар эрта. Марий калык Москва ден Озаҥ кугыжаныш кредалме коклаш логалеш да чолга участникше лиеш. Вара, Озаҥ кугыжанышым шалатымек, тиде мландым кум Черемис сар сусыртен. Тиде сарлаште моло марий, удмурт, чуваш да татар-влак дене пырля Бӱртӱк марий-влакат шкеныштын эрыкышт да пиалышт верч кучедалыныт.

Кумшо Черемис сарыште (1581-1585) марий калык адакат сеҥалтын. Кажне ешыште ик йодыш гына лийын: «Кузе илаш? Тиде верыштак кодына гын, мемнам христиан вераш кусарат…» Садлан, шкенжын чимарий веражым арален кодаш манын, ик тӱшкаже у верым кычал каен.

Краснокам мландысе

Бӱртӱк калыкат кызытсе Пошкырт кундемыш тарванен. Шым-кандаш ий эртымек, нуно тыныс эҥер воктене у верым муыныт. «Оксам ик комдыш пышташ ок кӱл», - маныт бизнесъеҥ-влак. Тиде принципым Малмыж кундемысе Бӱртӱк марий-влакат паленыт. Нуно 1593 ийыште ик ялым гына огыл, ик грамота дене Бӱртӱк, Пураял да Керемет ял-влакым почыныт.

«Тептярские деревни в Башкортостане известны по документам с конца XVI столетия. В Бирском уезде тептяри семи деревень Актуганово, Старое Яшево, Новое Яшево, Новое Кильбахтино, Бикшиково, Старое Тураево и Митреево жили в 9 команде «по жалованной грамоте 26 ноября 7102 года» (Тошто стиль дене. - авт.).

Тептяри 16 команды деревень Киреметево и Бура находились «по оберегательной памяти 1 ноября 7102 года. Владеют совместно с тептярями деревни Буртаковой». Таким образом, согласно историческому источнику датой их заселения является 1593 год».

Актуган, Яш, Пекшык, Савакмарий да Турай ял-влакат ик танык - грамота дене ик жапыште чоҥалтыныт. Нунат Малмыж кундем гыч толшо-влак улыт докан.

Молан ик вере шым, вес вере кум ялым ик грамота дене ыштыме? Тиде родо-тукым ял-влак улмым да иктаж-могай туткар годым пырля погынен тушманым сеҥаш лийже манын ыштыме ял-влакым ончыктен.

Бӱртӱк, Пураял да Керемет ял-влак воктене йогышо эҥерым ТАНЫК (мандат, грамота) маныныт. Молан Танык? Тиде верыште илаш мандатым, грамотым пуэныт, садлан ямле эҥерым Танык манын лӱмденыт. Варажым эҥерын Танык лӱмжӧ Таныпыш савырнен.

«Русская смекалка» манын ойлат, а ончалаш гын, мемнан кугезына-влакат йӧным муын моштышо лийыныт. Руш кугыжаныш чоткыдем толеш. Садлан йӧсӧ илыш деч шылше калык-влакым илыме верышкышт мӧҥгеш кучен наҥгаяш тӱҥалыныт. Но нуно садак шылын каеныт да у верыште татар лӱм дене «татар улына, башкир сословий» манын сералтыныт. Вараракше мусульман верашкат кусненыт.

Финн ученый-этнограф Ю. Вихманн 19 курымышто мемнан кундемым кок гана шымлен эртен: рвезыж годым да шоҥгеммек. Тудо тыгай иктешлымаш-влакыш толын. Икымше, Одо, Урал да Пошкырт кундемлаште ныл финн-угор ял гыч кумытшо татар йылмыш куснен. Кокымшо, мусульман верашке куснышо-влак гыч уло шӱм дене у верам (религийым) налыныт: икымше верыште - одо калык, кокымшо верыште - марий калык, кумшо верыште - чуваш калык, нылымше верыште - татар калык.

Садланат дыр, у верыште верланыше Бӱртӱкыштӧ молла-влакын тукымыштым шымлаш гын, тыгай лӱм-влак лектыт: Юзыкай, Минлигале, Юзай… Тыгак улыт Изикай, Каспоран, Кучук Тамаев (кодший башкир Кучук Тамаевын тукымжо пайремым эртарыш).

Бӱртӱк ял койын татар йылмыш кусна. 1858 ийыште Тойчура ден Чукайын уныкашт-влак кузе шке йылмым да йӱлам арален кодымо нерген каҥашаш тӱҥалыныт. Тойчуран уныкаже-влак Керемет ялыш илаш кусненыт.

Чукайын Даут эргыжын кум эргыже да ик ӱдыржӧ лийыныт. Кызий ӱдыржӧ Чормакыш Мурсак Бикбаевлан марлан лектын. Нунын Кызбика, Назбика да Мурзабай икшывышт шочыныт. Мый Юзыкайн тукым дене кылдалтын омыл гын манын кычальымат, уке улмаш. Мурзабай рвезынек колен.

Даутын Шумат эргыже Пураялыш, Казак лӱманже Кереметыш илаш кусненыт. Кумшо эргыже, Изерге, салтакыште коштмыжлан кӧра ешым вараш поген, тудын Изируш эргыже шочын. Ачаже колымек, тудым Кереметыш наҥгаеныт. Тулык йоча я ик шочшыж дене, я весыж дене илен. Варажым Корий ял гыч уланрак илыше Яндыбай Янышев тудым эргылыкеш наҥгаен. Яндыбай кугызан вуеш шушо эргыже колен улмаш. Изируш «Таныптӱр сем» ансамбльым вуйлатыше О.П. Исинбаеван кугезе кочаже лиеш. «Чолман» газетыш чӱчкыдын возышо автор-влак Филипп Байтуков да Антонина Васиеват тиде тукымынак улыт. Мыйынат ик кугезе ковам - тиде тукым гыч.

Тиде материалым погымо годым мый «Уфаген» (Уфа архив), https://realnoevremya.ru/articles/45892, http://koman-da-k.ru/Татарстан/народ-тептяре сайт-влакын, Ф. Егоровын «Материалы по истории народа мари», А.Ф. Заплаткинын «Истоки марийского народонаселения и вятско-камских марийцев», Н.И. Ильминскийын серыме да «Вестник Чувашского университета - 2014» изданий-влакын материалыштым кучылтым. Н.А. Спасскийын «Очерки по родиноведению. Казанская губерния. 1910 год» книгамат кычал ончышым, но шым верешт. Пагалыме лудшо-влак, тиде книгам муыда гын, мылам сканжым колтеда гын, пеш сай лиеш ыле!

Тений Краснокам районысо Бӱртӱк (татар ял), Пураял, Керемет, Калтаса районысо Митрий, Савакмарий, Актуган, Ӱлыл да Кӱшыл Яш, Пекшык да Торасола ял-влакым ыштымылан 425 ий лиеш! Айста нуным чылан саламлена. Пайремда дене!

Художник Г. Калитовын «Марий - сонарзе, сарзе, калыкшын мландыжым аралыше» сӱретшым кучылтмо.