Эл верч! Илыш верч!

Каваштыже мӱгыра самолетшо,

( Ачамын мурыжо.)

Мыйын сар корнем нерген шарнымашым возен колташ йодынат. Серем.

Кугу Ачамланде сарыш ме 1941 ий 20-шо августышто эр-эрдене кайышна. Ял гыч (Удмурт кундем, Каракулин район, Шопкер ял) 17 еҥ тарванышна. Сӧйыш каяш район гыч колтымо повесткым ялсоветыште 19-ше август йӱдым кучыктышт.

Ту пагытыште суртышто киндына уке ыле. Ават пошкудо гыч ик сукыр киндым налын кондыш, пелыжым тыланда шулын кодышым. Корнылан колхоз 10 теҥге оксам пуыш.

Ават дене коктын ял мучашке ужатен лекда, пӧртыштӧ вич тылзаш ужар аза, Володя, мален кодо.

Райрӱдыш, Каракулиныш, миен шунат, военкомат мемнам йыдал дене ыш нал. Ял еҥ Пекпай Ольош деч кум теҥгелан тошто, шӱкшӧ катам налын чийышым.

Каракулино села Чолман эҥерын пурла серыштыже верланен. Мемнам, сарыш кайыше-влакым, пароход дене наҥгайышт. Пристань деч тарваныме годым пароход ӧрдыжкыла тайналте: кажныжын тошкен коштмо шочмо мландыжым, ужатен мийыше лишыл еҥжын чурийым, ала илышыште пытартыш гана, ужмыжо шуын.

Чеверласыме йӱк-йӱан... Чылан кычкырат, шортыт… Пекпай Ольошым райцентрыш ош пийже ужатен мийыш: Чолман эҥер дене пароход кая, сер дене, озажым поктен, пий кудалеш…

Тыге Ижевскыш шуна. Ончена, моло районла гыч шукыжо йыдалымак пидын миеныт. «Молан йыдал дене улыда?» маншат уке. Ижевскыште мыйым радистлан туныкташ кодышт. 30-шо сентябрьыште сӧйыш наҥгайышт. Миен шуна Брянский кожлашке. Кожла дене машина денат, йолынат кайышна. Ик гана машинаште улмо годым Пыргынде марий Осиповын пилоткыжо арама укшереш пижын кодат, вуешыже тувыр шокшым пидын шындыш. Седыге фронтыш миен шуна.

Брянский кожлаште шуко салтакын пычалжат уке ыле. Мыйым штабной ротыш ончыч радистлан, вара писарьлан нальыч. Брянский кожлаште кум арня шогышна. Тышан ятыр салтак колыш, сусыргыш. Вара командир каласыш: «Ме окруженийыште улына… Окружений гыч лекташлан коктын-кумытын ошкылза. Корным Орел ола декыла кучыза. Ме старшина дене коктын каена».

Мыйын йолташем Каракулино руш Скоселев ыле. Коктын пундыш вуеш шичнат, шонена: «Куш каяш? Кузе каяш?» Тыге ме, салтак-влак, командир деч посна тулыкеш кодна. Фронт 300 уштыш ончыко каен. Ик тылзе утла фронтым поктышна. Шуко кӱчаш возо. Лекташ йӧсӧ ыле.

Окружений гыч лекташлан салтак вургемым вашталташ перныш. Ончылсакышым ургышым, ончыкем чӧгытым чыкем, вачӱмбалан шорвондым пыштем ыле. Скоселев дене коктын коремеш, шудо каван йымалан да монь маленна. Корнышто йодыныт гын, тиде ялыш коҥга лукташ каем, манам ыле.

Скоселев дене Брянский кожла тӱрыш лекнат, ик пӧртыш пурышна. Тушто шоҥгырак ӱдырамаш шогылтеш, кочкаш йодна. Шыл кочкаш шындыш. Кочкын шинчымына годым кенета окна гыч ужна: немыч-влак легковой машина дене толын шогальыч, пӧртӧнчыкат кӱзат. Коҥгамбалне лӱдын шинчыше руш кугыза магыраш тӱҥале:

- Тыланда верч ынде мемнам пуштыт! Лекса вашкерак тышеч!

Меат пӧртӧнчык лекна. Немыч-влак мемнам ужын шуктышт.

- А-а, вы солдаты?! - шыдын йодыч.

- Не-ет, - манна.

Ты пагытыште иктыже чыве-влакым лӱйкалаш тӱҥале. Йолташыжат, полшаш манын, оралтыш куржын лекте. Саде жапыште ме ялт! гына - кожлаш.

Тушечын кастене вес ялыш кайышна, ик кува деке малаш пурышна. Руш вате пукшыш-йӱктыш. Пелйӱд пагытыште военный вургеман марийже толын пурыш. Марийже пӧртеш кодо, ме лектын кайышна.

Скоселев дене коктын вес ялыш миен шуна. Ваштарешна еҥ толеш.

- Кушко каеда? - йодеш.

- Фронт велыш.

- Тиде ялыште немыч штаб уло. Колыда, совет салтак-влакым пий дене поктат. Давай, йылерак шылза, - ойла.

Ме пасусо кыне коклаш куржын пурышна. Тушан йолташемым йомдарышым: кычкырышымат, кычальымат - шым му. Скоселев дене коктын кок арня коштна. Умбакыже шкетын ошкыльым.

Ик вере пасу корно дене каем, ончем, немыч-влак имне возыш олымым оптат. Нунет мылам кычкырат: «Эй, ком!» Умшашышт папиросым пурлынытат, иктыже кидше дене удырал ончыктыш. Умылен кудалтышым, тыге шырпым йодеш. Шырпым луктын пуышымат, кидыштым рӱзалтышт.

Адакат каем. Ик ялыш миен пурышым, вӱта гыч, кидешыже ведра-влакым кучен, немыч лектеш. Мыйым ужат, кычкырале: «Давай, кухньышко вӱдым нумал!»

Вӱдым нумалаш логале вет. Таве гыч кухньыш иктаж коло ведра вӱдым пуртышым. «Марш!» - мане вара мылам. Шке корнем дене ошкыльым.

Оккупированный мландыште антисоветский пропаганде виян лийын. Орловский область гоч кайымем годым ик вере руш пӧртвуйжым леведеш ыле. Тӧрштен волыш да мыйым оҥ гыч пӱтырен кучыш.

- Кушко кает? - йодеш.

- Мӧҥгем, - вашештышым.

- Молан немыч ваштареш кредалыда? Айда, немыч штабыш! - мыйым шупшын наҥгаяш тӱҥале.

- Колто мыйым, колто, манам, - сӧрвалем тудым.

Лавыраш шӱкалын, мыйым иктаж вич метр наре шупшо-шӱдырыш, вара пыкше колтыш. Вес ялыште немыч-влакын вӱд вынем гыч колхоз председательым лукмыштым ужым. Руш ӱдырамаш-влак шӱешыже кок пудан кирым чыкеныт ыле. Кумшо ялыште ик пӧртыш киндым йодын пурышым. Руш ӱдырамаш кӧршӧккучем дене кырен лукто: «Могай кинде тыланда. Теҥгечат тендан гай-влак мушкын сакыме тувыр-йолашемым шолышт кайышт».

Тыныс калыкым Совет власть ваштареш таратылыныт. Южо ялыште немыч-влак, эҥерыште комбо тӱшкам лӱйкален, мешакеш тематат, руш ӱдырамаш-влаклан кӱрыктат улмаш. Адак вес вере пурышым - руш вате шортын шинча.

- Молан шортат? - йодам туддеч.

- Фашист-влак ушкалым шӱшкыл наҥгайышт. Теве вуйжым кодышт, - шинчавӱд йӧре ойла. Олымбалне ушкал вуй кия, воктенже - ныл изи йоча, ачашт - сӧйыштӧ.

Вес вере таптольым (кучалтым). Ончылсакышым ӱшталынам, ончыкем чӧгытым чыкенам. Корно дене ошкылам, ончем, ваштарешем яраимне дене немыч кудал толеш.

- Стоп! Куш кает?

- Тиде ялыш коҥга опташ, - ойлем тудлан. Лекме ял лӱмым да шушаш ял лӱмым копаш серем ыле. Копа пундашешат, тупешыжат. «Алфавитемым» ончыш-ончышат, «Марш!» мане. Иже чон пурыш.

Вара корнышто татар эргым вашлийым. Тудын дене пырля имне будкыш пуренна ыле. Ала-кушеч немыч толын лекте, йошкар шарфым пӱтырен, трупкам пурлын, наганым кучен. Кычкырал колтыш, кидым нӧлтал шинчым. Оҥешем наганжым шындыш. Татар эрге коҥга шеҥгек шылын шуктыш. Ты жапыште немыч тӱжвалне сӧсна сигырымым кольо да сӧснам лӱяш полшаш лектын куржо. Седе пагытыште ме тушеч ялт! лийна.

Ик ялыш миен пурышна. Октябрь тылзе. Пеш лавыран. Гражданский вургемым чиен, урем дене эртена. Пӧртӧнчылнӧ шогышо руш салтак мемнам пӧртыш ӱжын пуртыш. А тушто - тич руш салтак-влак. Ӱстелтӧрыштӧ немыч капитан шинча, воктенже - кусарыше. Совет салтак-влак (украинец-влак) немыч войскам обслуживатлат.

Кусарыше мемнан деч рушла йодеш, немыч капитанлан умыландарен пуа. Мыланна шижтарыш: «Ребята, если хотите жить, не бегите, а то немец расстреляет». Капитан украинец-влаклан мемнам терген лекташ приказым пуыш. Шӱкшӧ тувыр-шаровар йымач салтак гимнастеркым да брюкым кудаш нальыч. Тамакым, совлам солалтышт. Салтак брюкын изи кӱсеныштыже «смертельный» адресым муыч. Тушто сералтын ыле: «Удмуртская АССР, Каракулинский район, дер. Усть-Сакла, жена - Исенекова Сагида Имангуловна».

Украинец-влак, почаҥдарен-почаҥдарен, пеш чот кырышт. Варажым 13 еҥым имне вӱташ наҥгаен петырышт. Пелйӱдым немыч-влак кынелтышт, адак обыскым ыштышт. Кок самырык салтаклан, немыч пошмакым (носким) чиенда манын, пижыч вет: «А-а, чулки взяли, надели! Наш, пух! пух!» Салтак-влакым вӱта шойык наҥгаен лӱйышт.

Эрдене мемнам кынелтышт, 11 еҥым вес ялыш наҥгайышт. Ял-влакын коклашт иктаж 15 уштыш лиеш. Ончычын орван имне кая, шеҥгечын - кок яраимне. Орваште улазыже - украинец. Мемнам лупш дене кырат, имне дене тошкышаш гай тӧчат. Немыч начальник, украинец-влак ойлат: «Москва и Сталин капут! Скоро в Америку поедешь! Кацап!»

Ялыш намиен шуктыштат, черкыш петырышт. Тушто тӱжем наре мемнан салтак ыле. Шукынжо сусыр улыт, сусыр верышт шӱйын. Иктаж 15 минут гыч черкыште «Обед!» манын кычкыральыч. Мый тушеч куржаш шонен пыштышым. Урем тич немыч войска, обоз-влак. Черке оралте гыч эркын лектым, урем дене ошкыльым, иктат нимом ыш пелеште. Ял мучашке лектын шуым. Ончем, умбалнырак пасушто руш вате-влак пареҥгым луктыт.

- Айда, собирай, собирай картошку!

- Тикай отсюда поскорее, тикай! - маныт.

Мый вигак пасу дене чымалтым! Азап деч вуй утлыш. Но фронт пеш мӱндыр, тыныс калыкын ойлымыж гыч тышеч иктаж 200 уштыш лиеш.

Кайышаш корно кужу. Вургем шӱкшӧ. Рожын упш, тумышан пинчак йымалне тувыр уке, тий пошен, кочмо шуэш. Йӱр йӱреш, йӱштӧ, но ошкылаш кӱлеш…

Оккупированный мланде гыч лекташ йӧсӧ, тугат лекман. Фронт линийыш шуаш куштылго огыл, кӧ тыгайыш логалын гын, пала. Украинец-влак мӧҥгышкышт каят, а ме, эрвелныла илыше-влак, шкенан велыш лекташ шонена. Пычалым кучен, угыч шкенан армийлан полшынена.

Ынде, толашен-толашен, фронт деке лишемам. Брянский деч Орловский направленийышке 300 километр толалтын. Ик тылзе утла эртен. Кугу Октябрь революций кече, 7-ше ноябрь, шуэш

Немыч фронт чот шога, войска ден техникыже шуко, виян. Кас велеш Становой лӱман кӱртньыгорно станций дек лишемым. Ужам, немыч патруль мыйын воктечемак станций гыч совет салтак тӱшкам наҥгая. Кече шинчеш. Кече ваштареш ончем: шем вургеман кӱртньыгорно пашаеҥ толеш.

- Кушко кает? - рушла йодо.

- Шкенан армийыш ушнынем, - вашештышым мый.

- Чу, пычкемышалтмым вучалте, от уж мо, тӱвӧ, кызыт гына наҥгайышт.

Пычкемышалтмым вучаш логале. Пич пычкемышыште фронт линийым лекташ тарванышым. Йыштак, мӱшкыр дене нушкын, чойн корно гоч лектын возым. Тушман автомат йӱк шыдыр-шодыр шокта, овчарке-влак оптат. Мыге-мого немычла мутланыме йӱкым колам. Фронт линий вес велне - кожла. Тӱрыштыжӧ немыч траншей кая. Тушто орол-влак коштыт. Ятыр жап, иктаж шагатат пеле, траншей воктене кийышым. Лыпланымыштым вучем. Вара адак мланде воктеч нушкаш тӱҥальым. Кузе-гынат немыч траншейым ясанрак (писынрак) вончышым. Вара адак нушкын кайышым. Ӱжара волгалтеш. Коремышкыла куржын колтышым. Ынде корем дене каем. Шкенан руш салтак-влакым вашлийым, нуно корным ончыктышт.

Орловский область Свердловский районыш лектын шуынам улмаш. Райрӱдыш, селаш, пурышым. Район пашаеҥ-влак теҥгечыжым гына эвакуироватлалтыныт, пӧрт-влак яра кодыныт.

Ту ял гыч Залегощь кӱртньыгорно станцийыш каяш темлышт. Ошкыльым. Корно тӱрыштӧ шем мыжер-тулупым чийыше еҥ кочкын шинчымым ужым. Воктекыже туп-туп куржын мийышым. Тудет чурк лийын колтыш. Лӱдӧ. «Айда, не бойся, свои», - ойлем.

Мыланем тудо шоҥгын койо. Кужу пондашан. Тудат мый дечем ончычрак окружений гыч лектын улмаш. Умбакыже коктын ошкылна. Станцийыш миен шуна. Ончена: мемнан-влак корем гоч чойн кӱварым пудештарат. Кинде погымо элеватор йӱла. Ӱдырамаш-влак элеватор гыч киндым мешак дене нумалыт. Станцийыште поезд коеш. Пытартыш почылтшо вагон-влакыш продовольствий опталтын. Поезд теве-теве тарванышаш.

Тиде станцийыште окружений гыч лекше-влак тӱжем дене ыльыч. Мемнам шеледышт: кӧ строевойышто, артиллерийыште служитлен але командир лийын. Саде тулуп чийыше йолташем капитан улмаш. Шапкатышым (ӧрым). Тудлан военный вургемым пуышт. Кидешыже изи пийымат йолыштен. Мыланна командир лие. Залегощь станций гыч поезд дене Елец олашке тарванышна. Но немыч Елецым нале. Елец гыч Липецк олашке кайышна. Тыге 7-ше ноябрьлан окружений гыч лекна.

Октябрь пайремым мотор эртарышна: сайын пукшышт, мончаш пуртышт. Йывыртымем дене вигак шочмо ялышкем, мӧҥгышкем, серышым возышым. Ешем, лишыл еҥем-влак мый дечем кужу жап уверым налын огытылат, йомдареныт, ойгыреныт улмаш.

Ик-кок арня гыч угыч сӧйыш кайышна: Орел кундем, Новосильский, Мценский район гутлашке. Угыч фашист ваштареш, пычал кучен, чот кредалаш тӱҥална. Елец олам уэш нална. Тушман изиш чакныш.

Фашист чакнен кайымыж годым мемнан шуко ялым йӱлатыш. Тыгай шакше, осал пашам шуктышо посна отрядышт ыле. Бензиным пыштен йӱлатат. Яллан ик-кок пӧрт веле кодеш. Руш ӱдырамаш, икшыве-влак йӱлышӧ тул-шолгым ӱмбалне магырен шинчат, воктенышт ушкал, моло вольык когарген колен кият. Тиде 1941 ий декабрь тылзе ыле, тунам пеш йӱштӧ теле шогыш.

Зуша эҥер воктене фронт чарныш: меат ончыко каен огына керт, тушманат огеш наступатле. Посна изирак кредалмаш-влак гына ыльыч.

1941-1942 ийлаште фронт полосаште илыш алама, йӧсӧ, неле ыле. Кочкаш шӱйшӧ ковышта гына. Салтак-влак деке кочкыш-йӱышым намиен шукташ йӧсӧ лийын, садлан шукын шужен «мунчалтышт».

Икана Мценский район Самохин Лугышто кредалме годым сусыр салтакым имне дене санбатыш наҥгаяш перныш. Мӧҥгеш пӧртылмем годым пуста ялыш пурышым. Имньым шогалтышымат, ала кочкаш иктаж-мом верештам шонен, пӧрт еда кайышым. Ик вере коҥгамбалне салтак колен кия, воктенже винтовкыжат ыле. Коҥгаш олтен, тыгыде пареҥгым кӱкташ пыштен, коҥгам петыренат, каналташ возын докан. Ӱпш логалын, да малымаштак колен.

Санитарный ротышто коштмем годым имньым кӱтенна. Иканажым вуемым кӱэш пыштенамат, нералтен колтенам. Помыжалтым - латик имне гыч иктыжат уке, ала-куш кудалыныт. Шонем: кушко кычал каяш? От му гын, сар пагытыште судитлат. Лӱят. Кычалаш тарванышым. Расположенийыш мийышым - имне-влак уке улыт. Адак коремыш кайышым - уке улыт. Умбакыже кычалам. Шым уштыш наре тораш кудалыныт. Пыкше авыркален, эр велеш, волгалтшаш годым, расположенийыш конден шуктышым. Нӧрен, ноен пытышым.

Ынде наступлений тӱҥалшаш. Оборонышто шогена. Йӱдым ужылтеш: мемнан линийыш мемнан войска, техника кожла гай толыт. Тыге кажне йӱд. Ме, салтак-влак, мо кузе лиймым вучена.

1943 ий 3-шо июльышто фронт тарваныш. Измайлово ял воктенсе наступлений деч ончыч салтак-влаклан, бойышто куатле лияш манын, ик пу совла кӧргӧ наре аракам пуышт. Отделений командирлан шукырак логалын, рушто вет. Тӱсыжӧ шедранрак ыле. «Ну, теперь дадим жару этим фрицам!» манын, брустверыш кӱзен кайыш да тунамак комдык савырнен возо, колыш.

Салтак-влак мемнан фронт полосашке ракет-влакым чӱктен колтышт. Артподготовка тӱҥале, бомбитлат. Немычат «Фердинанд» дене лӱйкалаш тӱҥале. Парашют дене агент самолет вола, мемнан-влак немычла передаватлат.

Исенековмыт еш: (шола гыч шинчат) Сагида Имангуловна, Ольга ӱдырышт, Борис Михайлович, шогат Валентин да Володя эргышт.

Минут коклаште мемнан салтак-влак кӱвар гай колен шуҥгалтыч. Траншейыште тич калык колен. Танк-влак лавыраш пижыныт. Кум кече йырваш тул ора шогыш, кава ден мланде йӱлыш...

Мылам корем гоч патрон яшлык-влакым нумалаш заданийым пуышт. Пуля йӱр йымач вич яшлыкым кӱлеш верыш наҥгайышым. Тиде заданийым шуктымемлан «За отвагу» медаль дене палемдышт. Тыге, ик наградыжым тышан пуышт, весыж нерген умбалнырак сералтем.

Зуша эҥер гоч фронтым кӱрлна. Кум кечылан километрат пелым гына ончыко кайышна. Меат, немыч-влакат пеш лӱйкалат. Чыла тиде Орловский область, Мценский район, Измайлово ял, Зуша эҥер воктене лие. Изиш умбалнырак кожла коеш. Тушакын траншей ӱмбалан кок немычым пленыш нална. Иктыже пуштыланен, кугырген шинча, весыже ош нершовычшым нӧлталын. «Мый немыч омыл, чехословак улам», - манеш. Мемнан салтак-влак нуным тылыш наҥгайышт. Иктаж шӱдӧ метр ошкылна, адак ик немыч шинча, тудымат тылыш наҥгайышт.

Отделений командир дене кодыннат, немыч блиндажлам терген, ончен коштына. Тыш-туш ончална - шкенан ик салтакат ок кой. Немыч блиндаж мылам пеш чаплын чучо. Кӧргыжым оҥа дене ковыжленыт. Радиом шупшыныт. Кӱртньӧ койко-влакым шындылыныт. Оборонышто кок ият пеле шогышна, садлан нуно чылажымат шот дене ыштеныт.

Вара йолташем дене кожла тӱр дене кайышна, тудо ончыч ошкылеш, мый - почешыже. Шуэнракын лӱйкалыме йӱк шокта. Калык огеш кой. Кенета маскировко лышташ йымач йолташемым немыч лӱен колтыш. Отделений командирын вуешыже логале, кычкырал гына шуктыш, тушанак колыш. Мый, чурк лийын, шола велыш тӧршталтен, куржын колтышым. Тыгыде чепеш кукталтым, авыртыш гыч пыкше лектын возым. Ты татыште немыч мыйымат лӱйыш - шуҥгалтым, пулвуеш логале. Нушкын каяш вереште. Лакым ужымат, тушко пурен шинчым. Кид гыч пычалем иктаж кок-кум метр наре ӧрдыжкӧ мучыштыш. Немыч-влак пеш лӱйкалат. Кузе-гынат нушкын миен, пычалем нальым. Ошкыл каен ом керт, сусыргенам, снаряд лакыште кием.

Кечывал эртен, иктаж ныл шагат уло. Умбалне «Ура-а!» манме йӱк шокта. Мемнан-влак изишак чакненыт улмаш. Ме нейтральный полосаште киенна…

Вара шкенан велыш нушкаш тӱҥальым. Вуйым нӧлталашат ок лий, пеш шап лӱйкалат, вургемыштем чыла полдыш кӱрышталт пытыш. Кузе-гынат, нушкын, немыч траншей гоч лектын, эҥер серыш миен шуым. Уже рӱмбалга. Зуша эҥер писе йогынан, вӱд тӱрыш волаш йӧсӧ. Мландыште тӱрлӧ чеп-влакым шупшын оптедыме. Тӧчен-толашен, вӱд тӱрыш шуым. Катамым кудашын, ыштырым рончен, сереш кодышым. Пилотко монь уке. Эҥер вес велне мемнан салтак-влак койыт. «Ребята, подберите! Я ранен! - уло кертмын кычкырем. - Я кровь проливаю за Родину! За Сталина!» Но мыйым иктат налше уке. Тура эҥер серышке шкенан кок салтак куржын тольо, но ты татыште немыч шыдыр-шодыр лӱен колтышат, шыльыч, йомыч. Йырым-йыр немычат, мемнан-влакат пеш чот лӱйкалат - оружий денат, самолет гычат.

Эҥер гоч шканемак вончаш возеш, кузе-гынат вӱдыш пурен кайышым. Йогынжо писе, изиш гына йымак ок нал, туге гынат, вес серыш шуын, киякым руалтышым. Эҥер покшелне шуко вӱдым нельым. Сусыр еҥ эре вӱдым йӱэш. Вӱдын шарже шуко. Нелемым.

Эҥер гоч лекмем годым мый дечем иктаж кокшӱдӧ метр умбалнырак мемнан-влак эҥерым форсироватлат, ийын лектыт ыле. Немыч миномет дене вӱдыш чарныде лӱйкала, осколко-влак мыйын ӱмбак шыжалтыт. Эҥер пундаште пудешталтме годым вӱд пырня гай кӱза. Ынде шкенан-влак деке лектын шуым, траншей дене кычкырен-магырен нушкын каем, салтак-влак куржын тольыч. «Сейчас кого-нибудь пошлем», - манын каласышт.

Иктат ок тол. Адак лавыраште вучен кием. Варарак кок узбек тольо. Плащыш пыштен, ломаш дене нумал каен, блиндажеш вераҥдышт. «Ме эҥер вес велыш наступленийыш каена, а тый тышакын код, волгалтмеке, полышым йодын кычкыре», - каласышт мылам.

Блиндажыште йӱштӧ. Ночко шаровар ден гимнастерко пеш чот кылмыктышт. Сусыремат пидылтын огыл.

Волгалтмеке, полышым йодын кычкыраш тӱҥальым - мый декем толшо уке. Шке тарванен ом керт. Мом ышташ? Кузе-гынат блиндаж омсам почым, кычкырем-магырем. Иктат уке. Уже 10 шагат, кечывалат лишемеш. Вара санитар-влак толын шуыч, коремыш нумал наҥгайышт. Тушеч - санитарный ротыш, ялыш. Перевязкым ыштышт, 100 грамм аракам подылтышт. Тышеч адак, имнеш пыштен, - санчастьыш, имне вӱташке намийышт. Туштыжо... сусыргышо салтак тӱжем дене! Санитар-влак сусыр верым пидын огыт шукто. Колышат ятыр. Мыят ик сутка кийышым, сусыр пулвуй гыч шӱй йогаш тӱҥале, шукш возо. Кече пеш шокшо, карме ызга. Шым чыте, кузе-гынат проходыш шуаш тыршышым. Сусырем обработатлышт, автомашина дене Тула олаш колтышт. Госпиталеш операцийым ыштышт, саде сусырлан кӧра мыйын йол мӱшкыр уке. Госпиталь гыч келге тылыш колтышт.

Кече пеш мотор, поезд дене каена. Но окна дек мияш ок лий - тарванылын ом керт. Вагон еда лектор-влак фронт гыч пытартыш уверым каласкалат. Мемнан салтак-влак Орел воктене талын кредалыт. Чонлан сайын чучеш: мемнан войска Касвелыш вонча.

Поезд дене толына-толына, «Сарапул станций!» манын увертарат. Сарапулым ужнем, но тарванен ом керт. Ончем - поездна тупикыш пурен чарныш. Сарапул. Тошто Покро урем. Ой, каласаш лийдымын йывыртышым! Имне дене Пушкинский сад велыш наҥгайышт. Госпиталь тушто верланен.

Сарапул госпитальыште улам манын, мӧҥгӧ серышым возышым. Ик жап гыч ял еҥ-влак дене пырля теат, эргым, ават дене коктын миен шуда. Тунам тый, Валентин эргым, кандаш ияш ыльыч.

Сарапул госпитальыште куд тылзе кийышым. Изиш тӧрланымеке, Кӱмӱрчаныш (рушлаже - Кумырса, кызыт Одо кундем, Киясовский районыш пура) пашаш колтышт. Шочмо Шопкер ял гыч кум километр гына лиеш. Вара комиссоватлышт, куд тылзылан Сарапулыш, Земельное хозяйство совхозыш, кайышым. Совхозышто шукак шым ыште. Директоржо Макаров, сайлаш пуымо документем-влакым шолыштын, вес еҥлан кучыктен. Сарапульский райвоенкомат угыч действующий армийыш колтыш.

Ондак Свердловский областьысе Еланский лагерьыш логальым. Тушто кок тылзе наре илышым. Мӧҥгӧ гыч налме 400 теҥге оксамым салтак-влак шолыштыч. Лагерьыште шкенан ял еҥ Пашай Миклайым вашлийым, частьыште ковышта пакчам орола ыле. Мылам ик вуй ковыштам пуыш. Кочкаш алама ыле, шужаш логале.

Лагерь гыч угыч сарыш кайышым. Белорусский направленийыш миен шуна, Литва мландышке. Литваште шуко ышна шого, 400 километр торашке - Эрвел Пруссийыш - наҥгайышт. Брест-Литовский ола дек миен шумо деч ончыч йолым вӱдотыза нале, корнеш йӧралтым. Вара имне орваш шындышт.

Кредалаш тӱҥална. Ончыч Гастраненси олам нална. Тушан адак сусыргышым, эрдыш логале. Каунас оласе госпитальыште кум тылзе эмлалтым, эрде шылем тушан пӱчкылтӧ.

Пареммеке, адак сӧйышкӧ кайышна. Гумбиннен олам нална. Тиде немыч мланде, тошто граница. Ончем: мемнан салтак-влак меҥгеш серен коденыт: «Вот она, проклятая Германия».

Гумбиннен олам налме годым ик блиндажыште колен кийыше немыч ӱдырамаш ден кум-ныл ияш куд икшывыжым ужым. Блиндаж ӱмбаке бомба логалын. Нуным пеш чот чаманышым, магыралтенат колтышым. Очыни, шучко сар, тӱҥалтыш гычак ужмо ойго, чытен лекме чыла нелылык, иктыш ушнен, варналтын, совет салтак чоным чот тарватен пудыратеныт. Чылажланат Гитлер титакан! Элна ӱмбак ок керылт гын, титакдыме тынар калык ок коло ыле - тудынат, мемнанат.

Гумбиннен олам налмеке, пуста театр гайыш пурышна. Мыскаралан эн кугу музиканжым (очыни, аккордеон) ваче гоч чиен лектым. Моло салтак-влакат тӱрлӧ семӱзгарым налыныт. Южыжо гармоньым шупшкедылеш, трубам кычкырыктат. Пуйто тушман мландыште музык дене каена, лиеш. «Ме музыкым огына шокто, фашист ваштареш кредалына», - командир вурсен нале. Семӱзгарна-влакым корнеш кудалтен кодышна. Командирын мутшо чын.

Ончылно ик ялым нална. Немыч-влак каен огытыл улмаш. Пӧрткоклаш да монь шылыныт. Тыште рукопашный бой ылыже. Мемнан велым йомдарымаш лие гынат, тушман чакныш. Наступлений годым сусыргышо немыч салтак «На, ур» манын, мылам кидшагатшым шуялтыш. Мый шым нал. Лейтенант толын шуат, немычым саҥгаж гыч лӱйыш. Вӱр кандыра гай йоген волыш.

Инстербургым налме годым ола тӱрыштӧ кок пачашан пӧрт шога ыле. Ӱлыл пачашыште тичак немыч калык шылын, шукынжо - ӱдырамаш, шоҥго, изи йоча-влак. Сокыр шоҥго кугыза немыч тул ора гочак тушман велыш ошкыльо. Изиш лие - мемнам фашист-влак лӱйкалаш тӱҥальыч. Сокыр кугыза нунылан мемнан нерген шижтарен. Кок пачашан пӧрт шаланыш - фашист-влак шке тыныс калыкыштымат ышт чамане.

Йӱдлан тиде пӧрт деч ӧрдыжтырак верланышна. Йолташем дене коктын, лумым кӱнчен, арвер-влакым оптен, малаш вочна. Эр велеш лум шулаш тӱҥалын, йымалнына вӱд погынен, могыр тӱҥын, пыкше тарванышна.

Икана наступлений годым эҥер гоч лекташ кӱлын. Немыч-влак пеш лӱйкалат. Вуйым нӧлталашат ок лий: ӱмбаке пуля йӱр йӱреш, осколко-влак пудешталтыт. Шошым эҥер вӱдыштӧ кияш логале. Туге гынат тушман чакныш.

Кенигсберг деч ончыч ик станцийым нална. Руш йолташем дене коктын, акаций йымач койын-койде нушкын миен, кӱ складын омсажым почна. Склад тич эвакуированный руш калык ыле, утларакше - ӱдырамаш ден йоча-влак. Нуным тушеч лукмылан пеш йывыртышт. «Тау утарымыланда» манын, ик вате мылам кок кило сӧсна коям кучыктыш.

Станций гыч вес ялым налаш кайышна. Ончена, мемнан утарыме кок руш малай кудывече гыч кудывечыш куржталыштыт. Ик жаплан койдымо лийыч, шукат ыш эрте, толын шуыч да ойлат: «Тендам немыч вургеман руш салтак-влак пӧрткокла гыч лӱйкалат».

Кузежым-можым умылен нална. Рвезе-влак мемнам вӱден наҥгайышт, корным ончыктышт. Пӧрткоклам авырышна. Кредалмаш талышныш. Салтак-влакым волтышна, йодыштына.

- Кӧ тугай улыда? Кушечын гитлеровский лагерьыш логалында?

- Мыйын родинем - Орловский область, - ойла иктыже.

- Мый Брянский область гыч улам, - ешара весе.

- Могай тендан Родина?! Те Родиным ужаленда! Предатель-влак!

- Молан шке калык ӱмбак лӱйкаледа? Тидлан ынде мом каласеда?

Мыят иктыж деке лишемым

- Кушеч улат?

- Башкирий гыч.

- Татар улат? - йодым татарла. - Кузе тышке логальыч?

- Тыге лие ынде, - вашештыш тудо.

- Ала-а. Тендам вет казыр тышан пытарат.

Нуно Власовын армийыштыже кредалыныт. Чылаже 10 еҥ ыле. Мемнан йолташ-влак нуным тылыш наҥгайышт. Намиен шуктен огытыл, пасуэш лӱйкален пытареныт. Власовец-влакым, кучымекак, вӱр ыштен кырышт.

Вес вере паяр пӧртым нална. Брековер еврей йолташем дене пурышна. Пӧртыштӧ шоҥгырак немыч шогылтеш, орва торта-влакым тӧрлатылеш ыле. Мемнам ужын, немыч лӱдӧ. Брековер, пеш сырен, немычла ойла. Еврей калык немыч йылмым пала. Кугызам штабыш намиен кодышна. Умбакыже тудын дене мо лийын, ом пале.

Вара адак паяр оралтым (поян еҥын сурт-оралтыжым) нална. Озажым кычал муна. Чаравуян немыч салтак. Тудымат мемнан-влак штабыш наҥгайышт. Вӱта лукышто ате дене шолтымо чыве шыл шинча ыле, тудым кочна.

Тушечын ме Кенигсберг (кызыт - Калининград) деке кайышна. Фашист-влак тыште пеш чот ямдылалтыныт. Олам налме деч ончыч кум кече почела кава ден мланде мӱгырышт: кӱшычын самолет бомбитла, мландыште тӱрлӧ калибр орудий дене лӱйкалат. Ола ӱмбалне нимат ок кой - тул ора, шикш… Вӱр шуко йогыш. А немычын вийже уже пытен, войскаже шем пыл гай пленыш сдаватлалтеш. «Гитлер капут. Сталин - гут, гут», - маныт немыч-влак.

Тиде кредалмаште Кенигсберг ола, йӱлен, сӱмырлен, шаланен, кӱ ораш савырныш. Олам налмеке, тыныс калык подвал гыч лекте. Ончыко эрташ лийже манын, нунымат ола уремым эрыкташ ушышт.

Вара Пиллау портым налмаште участвоватлышым. Эрвел Пруссийыште пытартыш жапыште санитарлан ыштышым. Сӧй тул гыч 36 салтакым луктым. Нылле раненыйым утарыше санитарым орден дене палемдат ыле.

Сар пытыш. Кенигсберг олам налмылан «За отвагу», «За взятие Кенигсберга» медаль дене наградитлышт.

1945 ий 9 май. Берлиныште Рейхстаг ӱмбалне Йошкар знамя лойга! Сеҥымаш кечым ныл ий вученна! Чонышто, шӱмыштӧ, вӱрыштӧ ойлен моштыдымо куан! Кӧ кузе кертеш, туге куанжым ончыкта. Сеҥымаш кече лӱмеш митинг лие, ик стакан дене аракам темышт.

Кугу Ачамланде сарыште кредалме корнем Эрвел Пруссийыште пытыш. Сар деч вара ротный писарьлан ыштышым, шудо солымо жапыште бригадир ыльым. Тушто мемнан ыштыме шудо каван-влак кодыч. Имне дене уржамат тӱредна. Имньымат кӱтенна. Иленна еҥ мландыште, немыч калык мемнам шӧрын онча ыле. Салтак-влакым пуштеденыт.

Рота командирын фамилийже Алексеев ыле. Полк командир - Рамилидта, Алтайский край гыч. Кумшо Белорусский фронтын командующийже Василевский шке задачыжым чап дене шуктыш.

Российыш поезд дене толаш тарванышна. Оккупированный тушман мланде гыч поезд состав ончыланат, шеҥгеланат пулеметым шынден лекна. Виш товарный вагонышто тӱрлӧ арвер темын ыле. Мый нимат шым нал. Молан? Кеч-могай ӱзгар, арвер айдемылан мом-гынат эре ушештара: кунам, кушто налмым, акше могай улмым. Йӱлышӧ яллам, минут коклаште кӱвар гай шуҥгалтше совет салтак-влакым, айдеме кап дене «немыр подыш» савырныше траншейым, титакдыме изи йоча-влакын колен кийымыштым шарнен илаш моткоч неле…

Ржев олаш толын чарнышна. Туштат изиш илышна, пашам ыштышна. Вара мӧҥгӧ колташ тӱҥальыч. Шочмо Шопкер ялышкем 1945 ий октябрьыште пӧртыл шуым.

Сар - тиде орлык. Ончыкыжым мемнан шочмо мландыште икшывына, уныкана-влакын илышышт эрыкан, пиалан, улан лийже манын, шакше фашизм ваштареш оҥ дене шогалынна, сеҥенна.

Борис Михайлович ИСЕНЕКОВ, Кугу Ачамланде сарын ветеранже.

Снимкыште: Борис Исенеков. 1932 ий. Кунгур селаште йорло-тарзе-влаклан кооператив школышто тунеммыж годым.