Финн ученый черемис-влак нерген

2014-ше ийыште Санкт-Петербургысо «Европейский Дом» издательствыште «Путешествия к удмуртам и марийцам» книга ош тӱням ужын. Тиде книга - финн ученый Уно Хольмбергын серыш-влакым чумырымо сборникше. Книган составительжылан финн да россий ученый-влакым шотлыман.

Уно Уфа ола марте Пермь гоч толын. Книган комыштыжо Писе Танып эҥер гоч вончымашым, 129-ше лаштыкыште Бирск уездысе Чаке ялын (кызыт Илиш район) фотоснимкыжым ужаш лиеш. 137-ше лаштыкыште эрвел черемис-влакын идымыштышт леведыш уке улмо нерген ойлалтеш, тидлан кӧра путешественник тӱп эрвелмарий-влак дене уналыкыште лийын манын шоналташ лиеш.

Тидын годымак палыман: Хольмберг Уфа деч варасе маршрутшым раш палемден огыл. Фотоснимкылаште ме «туркмен» вургемым чийыше тӱп эрвелмарий-влакым огыл, а кечывалвел марий-влакым ужына. Хольмберг руштшо черемис ӱдырамашын мурыжым колыштын. Мурыштыжо тыгай мут-влак лийыныт: «Мый шернур черемисын ӱдыржӧ, Коҥганур пӧръеҥын пелашыже улам». Руштшо пӧръеҥ-влак куштымаште пӧрдыныт да эре ик семын йоҥгалтше сем почеш тошкештыныт. Хольмберг Юл сер воктенысе ял-влак да Уржум уезд нергенат возен. Тидлан кӧра тудо кечывалвел кундем (кызытсе Башкортостанын йӱдвел-кечывалвел ужашыже) гыч куснен толшо, тыгак Вятка губернийын Уржум уездыштыже (Кызытсе Марий Эл Республикын Шернур районжо тушко пурен.) лийын манын иктешлымашым ышташ лиеш. Тидым черемис-влакын кугарня канышышт нерген каласкалымашыжат пеҥгыдемда: нуно коҥган аҥыштыже шнуй тулотым ылыжтен да Юмылан кумалын огытыл, но моткоч шуко шке ямдылыме кочывӱдым йӱыныт. Пӧръеҥ да ӱдырамаш веле огыл, йоча-влакат йӱыныт.

Ученыйын серышыже-влакым шымлымеке, тудын маршрутшым тыгеракын «сӱретлаш» лиеш: Уфа - Бирск - Дӧртыльӧ районысо Чарлак ял - Краснокам районысо Кыргыз ял - Илиш районысо Чаке ял - Вятка губернийысе Уржум уезд (Уржум ола да Шернур села).

Российыште илыше калык-влак нерген Хольмберг мом каласен? Руш да черемис-влак кочывӱдым шуко йӱыт, нунын пӧртышт нужна, шыҥа-копшаҥге дене темше, черемис-влакын шинчашт корштышо улеш манын возен. Черемис-влакым ӱҥышӧ, практичный огыл, пырчым ӱдымӧ деч вара тылзе наре паша деч посна перныл коштшо калык семын ончыктен.

Финляндий нерген келгынрак палаш кумылан улшо одо-влак нерген сайынрак каласкалыме. Татар-влакым тудо ушан, унам вашлийын моштышо, тактичный да цивилизованный калык манын. Хольмберг татар-влакын суртышт ару, мотор улмым палемден. Но татар-влакын икшывышт моло калыкын деч нимо денат ойыртемалтын огытыл - тугаяк амыргыше чурийвылышан да умшаште улшо парнян лийыныт.

Ныл йылмым (шочмо, руш, татар, удмурт) палымыштлан черемис-влакым ученый мокталтен.

Мом эше ешарен кертам? Татар-влак коклаште уланракшат - купеч, священник - ятыр лийын, садлан нуно чаткалыкым эскерен кертыныт. Проста татар-влак эрыкым, пашам йӧратеныт, мыскылымашым, уто йозакым погымым чытен кертын огытыл, садлан руш да черемис-влак дене таҥастарымаште нунын суртышт пеҥгыдырак лийын. Мусульман религият арулыкым эскераш шӱден.

35-55 ий ончыч мый финанс органлаште пашам ыштенам. Службо ойыртемлан кӧра Пермь крайысе да Башкортостанысе марий, татар яллаш миен коштынам. Каласен кертам: татар ял-влак марий ял деч палынак сай могырым ойыртемалтыныт, татар-влакын суртыштат ару лийын. Тиде XX курым мучаштат, XXI курым тӱҥалтыштат тыге лийын. 60-65 ий ожно Нарышево ял гыч Бирск олаш татар-влак Тынбай ял гоч коштыныт, шурнымат мемнан ялыште йоҥыштеныт. Мемнан деке нуно чайым подылаш, кочышым пурлалаш, каналташ пуреныт. Суртна улан улмыж дене огыл, а арулыкшо дене ойыртемалтын (Руш кувавам авамым да йолташ ӱдыржӧ-влакым чаткалыклан туныктен.). Тачысе кечын ятыр марий еш арулыкым шке пӧрт кӧргыштыжӧ гына эскера, а сурт деч ӧрдыжтӧ - уремыште, кеҥежымсе кухньышто, ял мучаште - арулык нерген кӱлеш семын ок ойгырто.

600 утла ий ожно марий-влак самогон, кочывӱд да спирт нерген паленат огытыл. Нуно шопалге айраным, пурам да сырам, мӱй пӱрым веле йӱын кертыныт. Мӱй шагал улмылан кӧра самогоным шолташ йӧн лийын огыл. Кугыжанышын йошкар аракам да моло кочывӱдым ужалымыже, руштыктарыше вӱдын рекламыже, 18-20-шо курымласе неле илыш пуламыр (тушман ваштареш тӱрлӧ сар, тудым финансироватлымылан йозакым тӱлымаш) марий калыклан кочывӱдым утыждене йӱаш «йӧным ыштеныт». Тиде XX курым мучаште да XXI курым тӱҥалтыште поснак раш палдырнен. Кызытсе жапыште, тугодсо дене таҥастарымаште, кочывӱдым йӱшӧ да наркоман-влак изишак шагалемыныт, манаш лиеш. Школлаште, тӱвыра учрежденийлаште, пашаче коллективлаште таза илыш-йӱлам кучаш кӱлмӧ нерген умыландарыме пашам намияш тӱҥалына, колышым тойымаште, уштымаште кочывӱдым йӱмынам чарнена, а обществыште аракам йӱдымӧ, пашаче айдемым пагалаш тӱҥалына гын, 25-40 ий гыч кочывӱдым эше шагалрак йӱаш тӱҥалыт ыле, шонем.

Финн ученый черемис-влакын (марий калыкын) пашам ситышын огыл йӧратымыштым палемден. Ик могырым тудо чын ойла: XX курым мучаштат, XXI курым тӱҥалтыштат ме ару пасулам, илыме вер йырысе тӱзатыме вер-шӧрым шуэн ужына. Калык ноен, тудо ош тӱнялан пашам качественно шукташлан, сай условиян илышым чоҥашлан калыкым чумырен да тарватен кертше элитым шочыктен ок керт. Мый тидын нерген Пермь крайын йӱдвелне илыше руш, тусо да Башкирийысе татар-влакым йодыштым. Сар годым нунын шагал еҥышт шужен коленыт, а марий-влакын - моткоч шуко. Молан? Марий-влакын ончен-куштымо шурным, шылым, ӱйым чыла гаяк фронтыш, а сар пытымеке, калык озанлыкым тӧрлаташ да илыме фондым саемдаш колтеныт. Тунам тыге кӱлеш лийын. Но XX курым мучаште шагал огыл вийым пыштен чоҥымо поянлык олигарх-влак кидыш куснен. Неле пашан кӱлешлыкше укеш лектын. Шкенжын элитыже укелан кӧра калык умылен огыл: мошенник, вор да взяточник-влак пассивный еҥ-влакым эре кучылташ да кӱлеш семын пӱтыркалаш тӱҥалыт. Качественный паша, политически активный лийме, шке среда гыч ушан-шотан патриот-влакым депутатлан лукмо деч кораҥме ок кӱл. Тунам еҥ-влакын илышышт саемеш, марий калык пошкудо, писатель, ученый да чиновник-влакын пагалымашыштым сулен налеш.

С. НОВИКОВ.