Тӱрлӧ корно - тӱрлӧ пӱрымаш

Гали павайын кум йочаже, Умурак павайын ныл икшывыже тулыкеш кодыныт.

Тӱҥ мутем Сайран Байбатыров, Исан Шамиев да Макар Новиков нерген лиеш. Молан? Нуно кумытынат, ик кечын повесткым налын, ик имне орваш шинчын, музиканым шоктен, мурен-мурен, ял калык дене чеверласен, военкоматыш каеныт. Исан кочай шоктен, а Сайран павай кидшым рӱзен-рӱзен, «Ме пӧртылаш огына кай!» кычкыралын чеверласеныт. Ватышт, икшывышт, кугу грузовой имне орваш шинчын, военкомат марте ужатен миеныт. Чыла тиде шарнен ойлышо-влакын мутышт гыч пале.

Исан кочай ден Сайран павай военкоматыш вигак пурен каеныт. Лач Макар вашкен огыл, имне ончылан пыштыме шудеш возын киен. Икмыняр гана лектын кычкыралынытат, иже пурен. Ожно пӧръеҥ-влак согышыш имньыге, орваге каеныт. Умбакыже Буздяк кӱртньыгорно станцийыш мийыман улмаш. Корно мучко мут лукдымо Макар, Давлекан районым эртыме годым орва гыч волен, чодыраш ошкылын. Сайран павай ден Исан кочай мыняр вученыт гынат, лектын огыл. Тыге ял гыч кумытын лектын каен, Буздякыш да фронтыш коктын веле миен шуыныт. Макар шылын.

«Ик-кок тылзе гыч ачай серышешыже «Макар пӧртыл шуын мо?» манын йодын возен ыле», - манеш Кзепа акай. Тыге Макар Новиков, кудыжо снимкыште чарайолын шинча, шылшыш савырнен. Мо, Исан кочай ден Сайран павайын сарыш кайымышт шуын мо? Вет волгыдо уш-акылышт дене умыленыт: тушман виян, шучко. Но садак орва гыч волен кодын, лӱдын шылын огытыл. Умыленыт, ешыштым, пошкудыштым, ялыштым нуно огыл гын, кӧ эше арала? Кӧ тушман ваштареш шогалеш? Шочшыштым, ялыштым кодаш йӧсӧ лийын гынат, мушкындым чумыртен, вуйышт гыч лушкыдо шонымашым поктен, тушманым чактарен, кырен шалаташ кӱлеш манме шонымаш дене фронтыш каеныт.

Исан кочай ден Сайран павай фронтышто ик частьыштак тушман ваштареш кредалыныт. Чын, 1941-ше ий пеш чот неле лийын. Нуно коктынат Москвам тушман деч араленыт. Сайран павай Тверской область Старицкий район Андреевка села воктен кредалме годым вуйжым пыштен. Тидын нерген ондак Исан кочай увертарен. «Таче Сайраным да 12 салтакым пырля тойышна», - возен тудо. Тиде 1941 ий 21 декабрьыште лийын. Серышыже У ий деч вара толын. Гульемыш кокай «похоронкым» кок тылзе гыч налын. Тыге вич йоча ача деч посна кодын.

Варарак ачажым алмашташ Сайтай эргышт сарыш каен. Тудлан илыше кодаш пуйырен улмаш. 1945 ийыште, шыже велеш, оҥешыже Йошкар Шӱдыр орденым да «За отвагу», «За боевые заслуги» медаль-влакым пижыктен пӧртылын.

1941 ий ноябрьыште Исан кочайын Иксан эргыжат сарыш каен. Тудо, сар пытымешкак, авиационный частьыште механиклан служитлен.

Янсепа ковай 1942 ий телым адак ик серышым налын: «…Кок арня чарныде кредална. Кид-йол кылмен пытыш…» Шошым серышыштыже возен: «…Аначыш миет гын, Сайпушева Кансыле дек пуро…» Байтук Сайпушев денат пырля лийын.

1942 ий шыжым Янсепа ковай марийжын колымо нерген уверым налын. «Авай олымбалне пӧрдал-пӧрдал магырыш», - шарналта Кзепа акай. Тыге Иксан, Гулсепа, Кзепа, Зина, Лиза ача деч посна кодыныт.

Мом ыштет, ойгым чытен, йоча-влак верч илаш кӱлын. «Клубышто шкет кува-влак, погынен, татарла тыге муралтат ыле», - шарналта Лиза ӱдыржӧ.

Быел кышлар бигрэк салкын,

(Тений теле пешат йӱштӧ. Кӱрык ургаш коваште уке. Ончылно сайже, садыже пеш сай. Шуко ӱдырамашын марийже уке.)

Ойгым кузе-гынат сеҥаш кӱлын. Шкеныштым, кузе кертыныт, туге лыпландареныт.

Айдемын чын тӱсшӧ, шонымашыже, койыш-шоктышыжо неле годым почылтеш. Шоналташ веле: сар деч ончыч чылан сай лийыныт, иленыт, пашам ыштеныт, йочам куштеныт. Мутат уке, тыште эше ик ойыртем уло. «Пушеҥге вожшо, айдеме тукымжо дене виян» манын, арамлан огыл ойлат. Сайран павай ден Исан кочайын тукымышт ожнат кугу да виян лийын, кызытат тугаяк кодын. Исан кочайын Кзепа ӱдыржӧ кызытат ачажым шарнен ойла: «Мый эре ачам почеш коштам ыле. Вынемыш вӱдлан каен але моло сомылым ыштен - воктенже лийынам. Икана ачам почылтшо окна гыч, мурен-мурен, омасьым (клецки - йӧремлашка) ыштымем ончен шоген улмаш. Мый ужын кодым да тунар вожыльым. Ачам дене кастене уремыш модмашке, клубышко коштынам. Марла тывырдыкым тунам кӧтырмам чиен, эше клуб покшелан теҥгылым шынден, теҥгыл гоч тӧрштен-тӧрштен куштеныт. «Галича, галича кушто» кычкыреныт, вара «Макарча, макарча» (вес семынже - Макар гай) рӱж воштылыныт». «Исан ачай кумылло айдеме ыле. Мӱшкыржӧ дене куштен, калыкым воштылтен», - манеш Темырьян веҥыже. А ойлат, брейк-данс кызыт гына лектын. Шоя!

Сайран павай сар деч ончыч ушкал фермым вуйлатен. Исан кочай ревком председатель лийын, шӧрым шупшыктен. Сайран павайын кугезе уныкажым тӱсыштым ушатен палышна. Поезд дене армий гыч пӧртылшӧ Сергей уныкажын, мотор парадный форман сержантын ӱмбач кум рвезе вургемжым кудаш налнешт улмаш. А мо, шонеда, нерже тугын, но кочаж гаяк вуйым пуэн огыл, парадный формыжым чиен лектын. Теве тыгай тукым.

А Макар Челна велчын толын, маныт. Но раш иктат ок пале. Сар деч ончыч сӧснам ончен. Черлырак ӱдыр икшывыжат улмаш. Сар пытымеш, шылше-влак дене пырля шолыштын, толен коштын. Вара кученыт, судитленыт. А кодшо курымын 80-ше ийлаштыже Макар кенета ялыш пӧртылын. Донбасс гыч ужаш толын. Ончыч илыме суртышкыжо пурен. Костюман, пондашан пӧръеҥым ужын, толын пурышо пошкудо Ната акай ӧрын кычкыралын, маныт: «Ай-ай, пӧртыш могай каське толын пурен?!» А Макар, шкеже марий огыл гынат, чылт марла вашештен: «Ӱдырем, минь ынде каське омыл». Айдемын кӧргӧ шонымашыже, чонжо тӱжвал сынышкыже лектыт, витне. Тудым нигӧ вучен огыл, порын мутланышыжат лийын огыл, садлан кокымшо кечынак мӧҥгеш лектын каен, маныт.

А Исан кочай ден Сайран павайым шочшышт, пошкудышт тачат порын шарнат. Ватышт пытартыш кече марте «Ала пӧртылеш» манме шонымаш дене иленыт. Тукымышт кугу, пӱтынь эл мучко шаланен. Пытартышлан шонымашемым А. Васильевын почеламут корнылаж дене кошартынем:

Мо кодеш, уке лиймеке?

Ф. БАЙТУКОВ.

Снимкыште:

Шола гыч шогат: Г. Миннибаев, Д. Шамиев, С. Байбатыров; шинчат: У. Умурбаев да Андриян эргыже, М. Новиков, И. Шамиев да Иксан эргыже.