Шке йӱланан вийже. Илыш историй

47 ий ончыч, ачайым тойымо годым, колотка воктене 38 ияш самырык ӱдырамаш да тошкалтыш гай куд икшывыже шоген. Шымше йочажым, йӱштӧ игечылан кӧра, шӱгарлаш намиен огытыл. Эн кугужлан 15 ий, эн изижлан кум ий да 10 тылзе лийын. «Ачаштым  пуштыныт… Шым икшыве кодын… Кузе илашыже тÿҥалыт?» Йодыш почеш йодыш. Вашмут гына лийын огыл.  

Шарналтеш авайын мутшо: шым парням пурлам - шым тӱрлын коршта. Молан тыгежым ме тунам умылен огынал. Кызыт ынде ешан, икшыван, уныкан лиймеке умылена: илышым илен эртараш, чынжымак, пасу гоч вончымо гай огыл. Айдемын пӱрымашыже пӱртӱсын илышыже семынак эрта: чевер кечат онча, кӱдырчан йӱрат опта, вичкыж мардежат толын лектеш, чатлама йӱштат кылмыкта. Кеч-мо гынат авай ден кок бовай илышын чыла нелылыкшым сеҥен кертыныт. Нуно шкенан марий йÿлана почеш иленыт, мемнамат порым шонаш, еҥыным налаш огыл, сайлан ӱшанаш да кугезына-влакым шарнаш туныктеныт. Тыгодымак чарныде кумалаш коштыныт. Тунамсе пагытлан кӧра мыланна тидым йӱкын ойлен огытыл гынат, ош вургемым чиен, ала-куш кайымышт шинча ончылно кодын. Нунын мыланна поро илышым йодмышт шукталтын - шым икшыве гыч иктат осал корныш шогалын огыл. Чыланат кушкынна, ончыкылык илышна нерген шоненна. Тидын нерген луктын каласаш вожылынна гынат, тудо ушыштына пӧрдын, изи чоныштына илен. Кызыт эртыше пагытым «савырнен ончалат» да умылет: а шонымаш шукталтеш улмаш. Авай ден кок бовайынат (нунылан ачай йӧным ыштен шоген), вара - шым икшывынат.   

Ешыште эн кугу эрге - Михаил. Йочаж годым тудо машинист лияш шонен. «Ом шарне, кушечын тиде. Машинист ушыштем эре пӧрдын. Вара, 5-6-шо класслаште тунеммем годым ачай-авай дене пырля Казахстаныш кокам деке унала мийышна. Тунам икымше гана поездыш шинчынам да машинистым ужынам. Садлан машинистланак тунемаш пурышым. Но мый поездын машинистше огыл, а автомобиль кран дене пашам ыштыше машинист лийын лектым», - ойла кызыт Михаил Петрович. Тудо 1977-1981-ше ийлаште «автокрановщик» специальность дене Йошкар-Оласе 9-ше номеран профтехучилищым тунем лектын да 37 ий утла автокран машинистлан пашам ыштен. Кызыт Бирск олаште шке чоҥымо суртыштыжо ила. Олмам, виноградым, моло пакчасаска ден емыжым кушта, чывым, кроликым ашна. Пелашыже Светлана Ивановна дене кум ӱдырым ончен куштеныт, кок ӱдыр уныкан улыт. 

Кокымшо эрге - Валерик, документ почеш - Владимир. Тудо шочмо-кушмо Мишкан районысо Тынбай ялыште ача-аван сурт олмышто ила. Изайын эн кугу шонымашыже музикан дене кылдалтын. Изиж годсек музиканым шокта. Тудлан тидым Ямакай кочай (ачамын ачаже) сугыньлен - уныкажын вуйжым ниялтен да «мыйын гаемак музиканче лий» манын. Школ деч вара Йошкар-Оласе культпросветучилищыш тунемаш пураш шонен. Ачай уке лиймеке, изайын шинчымаш кугорныжо петыралтын гынат, музикан - тачат эн кугу йолташыже: семым чонжо дене шижеш, кеч-могай мурым вигак шоктен кертеш. Пелашыже Анастасия Константиновна дене пырля кок эргым да ӱдырым ончен куштеныт, ныл уныкашт уло. Эргыже-влакат музиканым шоктат. Ынде 4 ияш эрге уныкажат изи гармоньым шупшкеда. Музиканче изам кызыт шке гыч интернетыште мурым кычалеш, келшыше семаным ойыра, вара тудым марлаҥдена да мурена. Тидлан чыла яра жапшым пӧлекла. 

Ешыште кумшо икшыве - Валентина. Акайын кугу шонымашыже военный формо дене кылдалтын. Школышто тунеммыж годым телевизор дене «Служу Советскому Союзу!» передачым ончаш йӧратен - тудлан военный форман ӱдыр-влак чот келшеныт. Куанен ончен да военный формым эре шке ӱмбалныже «ужын». Бирск оласе кооперативный училище деч вара, кевытчылан пашам ыштен гынат, Валентина Петровнам илыш корно погранвойскашке наҥгаен. Военный училище деч вара пелашыжым Амурский областьыш направлений почеш пашаш колтеныт. Марий еш тушто 24 ий илен да пашам ыштен. Курскай, Сергей Зайнашевич, майор, акай прапорщик званий дене пенсийыш лектыныт, вара шочмо кундемыш пӧртылыныт. Бирск олаште илат, кок эргышт кок уныкам пӧлеклен: ӱдырым да эргым. 

Нылымше икшыве - Галина. Тудын эн кугу шонымашыже паша дене кылдалтын. «Вашкерак тунем лекташ да пашам ышташ тӱҥалаш, оксам ыштен налаш» манын шоненам, - шарналта эртыше илышым кокымшо акай. Бирск олаште кооперативный училищым тунем пытарен. Пошкудо ялыш марлан лекмеке, самырык еш Нефтекамск олашке илаш каен. Ончыч тӱшкагудышто иленыт. Вара, ола воктене мландым налын, икымше пӧртым шынденыт. Илен-толын, кокымшо, эше кугурак, пӧрт нӧлталтын. Пашам ыштеныт, кас да каныш еда илыме верым нӧлтеныт. Кызытат акай ден курскайын илышышт тыгак шуйна: паша да чоҥымо сомыл. Ача-ава ынде ӱдырыштлан эше кÿкшырак пӧртым ышташ полшат. Галина Петровна ятыр ий  автозаводышто пашам ышта. Пелашыже, Вячеслав Иванович, - профессиональный чоҥышо. Эргым да ӱдырым ончен куштеныт, вич уныкан коча-кова улыт.  

Визымше икшыве - Алёна. Тиде акайын шонымашыже пушкыдо ош булко дене кылдалтын. Изиж годым Валя акай дене Мишканыш миенытат, тамле ош булкым налын толыныт. Ешыште ош ложаш дене пыштыме киндыже шагал годым лийын - ме эре шем киндым кочкынна. Тиде ош булко акамым чотак сымыстарен. «Кузе тыгай пушкыдо да тамле булкым ышташ гын?..» шонымаш ушыштыжо эре пӧрдын. Ялыште Валя акай дене коктын лапкыште налме гаяк пушкыдо булкым ыштенат онченыт - лектын гына огыл. 8-ше класс деч вара Алёна кооперативный училищым тунем лектын, поварлан пашам ышташ тӱҥалын. Тунеммыж годым производственный практикым Москошто эртен. Тушто пашашкат кодаш темленыт гынат, ялысе ӱдыр олаште кодын огыл. 1989 ий гыч поварлан пашам ышта. Кызыт тудо ынде профессионал шеф-повар лийын: пушкыдо ош булкым гына огыл ышта, кидыштыже эсогыл пареҥгат мотор пеледышыш «савырна». Йӱдвелне ила, кок эргым ончен куштен.  

Кудымшо йоча - Алевтина. Тидыже мый улам, статьян авторжо. Шонымашемже шочмо марий йылме дене кылдалтын. Мыйын Марий кундемыште илыше-влак семын сылнын да моторын ойлымем шуын. Ялысе школышто марий литератур урок чот келша ыле. Благовещенск педучилищыште марий йылме ден литературым туныктышо Н.И. Бушкова марла литературно мутланен - тудым колыштынам. Занятий деч вара тӱшкагудышто, шарнем, койкыш пурен шинчам да, тӱкнен-тӱкнен, литературно ойлаш тӧчем ыле. Тунам шотемже лийын огыл, мутыш «-шамыч» суффиксым ешарыме дене гына серлагенам гынат, шкемым Марий мландыште илыше-влак семынак ончыкташ тыршенам. Ӧрдыж гыч оҥай койынам дыр - пырля илыме йолташем-влак воштылыт ыле. Педучилище деч вара Марий кугыжаныш университетым тунем лектым, аспирантурым пытарышым, марий йылмызе, филологий науко кандидат лийым. 1991 ий гыч Марий Элыште илем. Тыштак марлан лектынам, вуеш шушо кок ӱдырна уло. Ыштыме пашам шочмо марий йылмем денак кылдалтын. А тудыжо юзо виян. 

Шымше йоча - Ольга. Тудын эн кугу шонымашыже шке илыме вер дене кылдалтын. Шӱжарна ялысе школ деч вара вигак марлан лекте. Пелашан лиям гын, илышыште куштылгырак лиеш, шонен. Самырык еш тӱрлӧ вере илен: ик олаште, ялыште, вес олаште. «Ял гыч кайымеке, мо шарнем, эре шке пӧртан лияш шоненам, - шарналта эртышым Ольга Петровна. - Санденак ола воктене пӧртлан пурам шындышна. Но пелашем гына трукышто ош тӱня дене чеверласыш». Кок эрган самырык ӱдырамаш родо-тукым полшымо дене садак пӧртым ыштен шуктыш, неле гынат, чытыш. «Кызыт ынде шке пӧртем уло, сандене нигушкат кайымем ок шу. Паша деч вара, каныш кечын шке сурт коклаштем шогылташ пеш келша…» - ойла таче эн изи шӱжарна. Тудо кок эргым йолӱмбак шогалтен, нунылан да эрге уныкажлан куанен ила.            

Авай ден кок бовай ынде, ачай семынак, шукертак «шужо» манмашке каеныт. Кызыт ме нунын олмышто улына да ончыкылыклан вуйын шогена. Порым шонен, пӱртӱснам пагален, сайлан ӱшанен илена. А ӱшан - кугу вий. Авай, бовай-влакат тиде йӱлам кученыт да Ош Поро Кугу Юмын (Пӱртӱсын) вийжылан ӱшаненыт. Мо улылан тауштеныт, шӱм-чон дене йодыныт да шке порылыкышт дене мемнам осал деч арален шогеныт. Чонышто илыше ӱшанышт шинчалан койдымо лийын гынат, тудо шке пашажым «ыштен»: илаш вийым пуэн, шым икшывым арален коштыктен да поро шонымашкына шуаш полшен. Кызытат нуно пеленнак улыт - илаш йӧным ыштат. А ме уштымо йӱланам шуктена.