Шуко йӧсым ужыныт, чылажымат шарнен илат

Ик кугарня кечын корнемым «Первомайский» колхозын ончычсо уста трактористше, сарын неле жапше гоч илен лекше Байраш Айбашевич Айбашевын суртышкыжо виктарышым. Байраш чÿчÿн вес тÿняш кайымыжлан кодший 25 декабрьыште вич ий теме, а ила гын, тиде кечын 88 ияш лиеш ыле. Савида Салиевна мыйым пеш сайын вашлие. Поро кумылан, ойласаш йӧратыше ÿдырамаш шкенжын да Байраш пелашыжын сар жапысе илышышт нерген шинчавÿд деч посна каласкален ыш керт.

«Мый 1940 ий 1 июньышто Дӧртыльӧ районысо Ярмия ялеш шочынам. Ачамым, Салий Шамиевым, ом шарне. Сарын икымше кечылаштыжак тушман ваштареш кредалаш каен да пӧртылын огыл. Авана, Сакива Хайбуллина, ÿмыржӧ мучко ачанам вучен илен. Сайфутдин изам ден когыньнам шкетын йолÿмбак шогалтен. Аваланна шуко йÿштӧ-шокшым чыташ пернен: сарланат полшаш, шке суртымат кучаш, колхоз пашашкат кошташ кÿлын. Ӱдырамаш пашамат, пӧръеҥ пашамат шкеак шуктен. Сар деч варасе илыш куштылго лийын огыл. Чияш начар, кочкаш уке, аванан пум вачеш пыштен нумалмыжым шарнем. Воктенсе руш ялыш пареҥге лукташ коштын, пареҥгым конден, а шкенан шочын огыл. Лемым шолтен, тушко пареҥгым, йошкар реве лышташым пÿчкеден опта, изишак ложашым шавалта ыле - шужышо мÿшкырлан тидат пеш тамле чучын. Кугемме семын меат  аваланна полшаш тыршенна. Авамым пеш чаманем: 6 ияш ава деч посна, 12 ияш ача деч посна кодын. Кум ака-шÿжар еҥ дене илен коштыныт. Марлан лектын, сайын гына илаш тÿҥалмекше, шучко сар тÿҥалын... Авамлан ойго почеш ойгым ужаш пернен. Но туге гынат тудо виян ÿдырамаш лийын, 90 ий марте 3 тылзе гына илен ыш шу. Черланымекыже, Тынбайыш конденна, 12 ий шке онченам. Мариемын ик неле мутшат лийын огыл. Авам дене илаш кодшо Арина ӱдыремымат шке икшывыж семын йӧратен.

Пелашем шкенжын аважымат пеш пагален, но ÿмыржӧ кÿчык лие. Ава лийшем дене кум ий веле пырля илен шуктышна.

7 ияш шочмо ялысе школышко тунемаш каенам. 4 класс деч вара 7 уштыш тораште верланыше Маядык школышто 5-ше классым тунемынам. 6 классым тунем пытарен шым керт: корныжат мӱндыр, чияшат уке. Тыге 13  ияш ÿдыр пашаш кычкалтынам. Авам дене пырля шогалын, сорла дене пурсам тÿредме, амбарыште шурным пуалтыме, «Сложный» агрегат воктеке кылтам шÿдырымӧ. Ныл ий Свердловск областьыш торфым лукмашке коштынам. Пашаже неле лийын гынат, оксам тÿленыт, вургем налаш йӧн лийын. 24 ияшем годым, темлен, Елтекыш марлан пуэныт. Арина ÿдырем шочын, но илыш шот укелан кӧра ойырлен толаш перныш. Пиалем Тынбайыште лийын улмаш. Ешым чумырен, суртым чоҥен, колхоз пашам ыштен, Байраш дене келшен да икте-весым пагален, 53 ий илышна. Пӧсырлан операцийым ыштымеке, начареме, 12 ий тудланат эҥертыш лийым, ончышым», - шинчавÿдшым ÿштылын, мутшым шуйыш Савида акай. 

«Куан ден ойго пырля коштыт», - маныт калыкыште. Тиде тыгак. Йоча да рвезе жапше пеш ойган лийын, а еш илышыже, икшывыже-влак нерген каласкалымыж годым шинчаштыже куан тул волгалте. Байраш пелашыжынат сар годсо йӧсӧ илышыже, тыршен пашам ыштымыже нерген чон йÿлен каласкалыш. Савида акай - пеш  поро, эпле да пушкыдо кумылан ÿдырамаш. Ийготшо уло гынат, пÿсӧ уш-акыл дене ойыртемалтеш, чыла шарна. Байраш чÿчÿ нерген теве мом пален нальым.

Байраш Айбашевич Айбашев 1936 ий 25 декабрьыште Тынбай ялеш шочын. Ачажын сарыш кайымыж годым  5 ийым эртыше рвезе лийын. Тудынат ачаже сареш вуйжым пыштен, аважлан кок икшывым - Пайгаз изаж ден когыньыштым -  шкетланже йолÿмбак шогалташ логалын. Илыш неле лийын гынат, вуйым сакен огытыл, кузе-гынат илашак тыршеныт. Пайгаз изаже военный корным ойырен налын, Саратов олаште 25 ий служитлен. Байраш чÿчÿн чумыр паша стажше - 44 ий. Техникым, мланде пашам йӧратыше рвезе 16 ияш  плугарьлан (трактористын полышкалышыжлан) пашам ышташ тÿҥалын, тыршымыжым ужын, вашке тудлан тракторым виктараш ÿшаненыт. Колхозын, районын  ик эн уста трактористше лийын. Шуко гана районышто куралше-влак коклаште чемпион лÿмым сулен налын. Эн кугу сеҥымашыжлан республикыште куралше-влак коклаште икымше верым налмыжым шотлыман. Тÿҥ призше гусеничный трактор лийын. Тыге Байраш Айбашевич «Первомайский» колхозыш у тракторым конден да, пенсийыш лекмешкыже, тиде трактор дене пашам ыштен. Шочмо элна пашажым кÿкшын аклен, 1986 ий 14 июньышто «Паша ветеран» медаль дене палемденыт, пӧлекым да ятыр Чап грамотым, санаторийлашке путёвкым кучыктеныт. Республикын делегацийже дене пырля вес эллашкат миен коштын: Германийым, Польшым, Болгарийым ужын, Брест крепостьыштат лийын. 

Эста ӱдыржат телефон дене ачаж нерген порын шарналтен, кугешнен каласкалыш. Байраш Айбашевичын эше икмыняр ойыртемалтше койышыжым пален нальым.

«Ачана 7 классым веле тунемын, но пеш ушан ыле. Художественный книгам, тÿрлӧ журналым, мыйын историй да моло учебник-влакымат эре лудын. Военный книга-влак утларак келшеныт. Ачамлан библиотека гыч книгам мый кондеденам. Шарнем, «Война и мир» роман почеш сочиненийым возаш пуэныт. Ачамын тиде романым мый дечем ончыч лудмыжым мый паленат омыл. Кажне геройжым ушыштыжо кучен, содержанийжым пеш сайын палымыж дене ӧрыктарен. Ачамын тракторым чот йӧратымыжым шижынам: тудым кÿртньӧ ората гай гына огыл, чонан семын ужын, кок-кум шагат йÿдым, гаражыш миен, тракторжым ончал толмыжат лиеден. Мланде пашалан чот шÿман улмыжо, пенсийыш лекмекыже, чотак шижалтын. Пасушко лектын, ончал савырныде, чонжо тÿсен огыл. «Жап шуын, молан куралаш огыт лек вара» манын ойлен. Колхоз шаланымек, мланде пашам ыштымым чарнымылан чот ойгырен», - манеш Эста. 

Ваш келшен илыше ешыште икшыве-влакат ава-ачам пагален илаш тунемыныт. Ойласен шинчыме жапыштына пӧрт воктеке машина толын чарныш. Савида акай эргыж ден шешкыжым вигак палыш. Виталий эргыж ден Лена пелашыже Челябинск областьысе Аша олаште илат, аваштымат огыт мондо, кертме семын толаш тыршат. Виталий Якутийыш пашаш коштеш, пелашыже аптекыште тырша, ÿдырым кугемденыт, уныкашт уло. Руш калык гыч улшо шешке, ÿстелым поген, кӧстенеч дене чайым йÿаш ÿжӧ. Марла умылымыжо да икмыняр мутым ойлен моштымыж денат ӧрыктарыш. Савида акайын Арина ÿдыржӧ Кугу Соказа ялыш марлан лектын. Юрий пелашыж дене 2 икшывым ончен кугемденыт. Крановщицылан тунемын, пенсийыш лекмешкыже, Пÿрӧ олаште чоҥымо пашаште тыршен. Эльза ÿдыржӧ Йылыш ялыште еш пыжашым чумырен, Валерий пелашыж дене 5 икшывым ончен куштеныт. Благовещенск педучилищым, Бирск пединститутым тунем лектын, тÿҥалтыш класслам туныктен. Кызыт республикысе дистанционно туныктымо рÿдер гоч кокымшо ий ик тунемшылан шинчымашым пуа. Эста ÿдырышт, Бирск пединститутышто йот йылме факультетым тунем пытарымек, ик ий Германийыште стажировкым эртен. «ЮТэйр» авиакомпанийын филиалыштыже 3 ий стюардессылан ыштен. 2013 ий гыч Тюмень олаште илат, Уфа рвезе Алексей дене ешым чумыреныт, эргышт уло. Кызыт Эста «Яндекс» офисын айти компанийыштыже программистын полышкалышыжлан тырша. Эста - пеш ушан ÿдыр, тудым мыланемат туныкташ пиал логалын.

Кызыт Савида акайым 4 икшывыже, 3 веҥыже, шешкыже, 9 уныкаже да 7 кугезе уныкаже куандарен, пагален да йӧратен илат. 

Савида акай фермыште, стройкышто, школышто техничкылан пашам ыштен. 1990 ийыште тудым «Паша ветеран» медаль дене палемденыт, 2021 ийыште «Сар годсо икшыве-влак» удостоверенийым кучыктеныт. Савида Салиевна ден Байраш Айбашевич шуко неле-йӧсым ужын кушкыныт гынат, чон поянлыкыштым, порылыкыштым йомдарен огытыл. Илышеш шуаралтын, пашам тыршен ыштен, икшывым куштен, Шочмо элнам тÿзатымаште кугу пашам шуктеныт. Нунын илыш корнышт элнан историйыштыже келге кышам коден.