Кертеш шӱкыш савырен…

«Мый, йӧратен, марлан тольым манам гын, ондалем. Ме чыланат самырык лийынна. Чыланат, шке жапыштыже ешым чумырен, пиалан лияш шоненна. Ончыкылык марием йӧршеш палыдыме еҥ огыл ыле, - ойла тиде ӱдырамаш. - Унала толмем годым ужатен. Тӱжвач ончалмаште сай рвезыла койын. Да эре ава пеленат илаш ок лий вет, кунам-гынат садак марлан кайыман. Тыге, кум-ныл гана вашлиймек, йӱкташ тольыч. «Ну, - шонем, - Анечка, кунам эше тыйым марлан налаш толыт, тыгай йӧн дене пайдаланен код». Рвезе мачо огыл гынат, ешыже нужнан ок иле, кугу пӧрт, монча, вӱта - чыла уло. Эше кӧстенечлан кум литран банке мӱйым конденыт. Кызыт гына мӱй кеч-могай кевытыште уло, а тунам шагал еҥ мӱкшым кучен. Марлан лекташ келшен, чаркам подыльым. А могай илыш мыйым вучен?..

Сӱан кечын марием рушто, но тунарак огыл, пеленем возаш вийже ситыш. Тунам тыгай койышыжым нойымылан шотленам. Адакше ава лийшемат сӱаныште весела, куаныше ыле. Кузе от куане - ик гына эргыже ешаҥын. Кокымшо, кумшо кечынат, кленча пундашым ончышо ешыш логалынам манын, шоналтен омыл.

Тидым арня гыч гына умылаш тӱҥальым. Куржаш кӱлеш ыле тиде еш гыч писынрак. Но кушко? Тиде кызыт ик-кок арня илат да икте-весышт деч куржыт. А тунам ЕШ ала-могай тугай юзылан шотлалтын, кугу жаплымашым, пагалымашым ончыктен. Еш гыч кайыше нерген порын ойлен огытыл, уда шешкылан, ӱдырамашлан шотленыт. 

Ондак пелашемым порын айык корныш шогалташ шонышым. Мутланышым, эре пеленже лияш тыршышым. Арамлан Библийыште «Тамыкыш корно поро шонымаш дене вакшылтын» манын возалтын огыл дыр. Тидым умылымеш, кок идалык наре эртыш. Мыняр порым шонен айныктарынем, тунар илышем пундашке вола. Йӧра, марием гына тиде лӱкӧ купышто лиеш гын. Ава лийшемат туштак вет. Тудат чот гына пыштен. Кевытыште ыштымек, арака эре кид йымалныже лийын, йӱмет шуэш - теме да йӱ. Паша кече пытымеш, йол ӱмбалне гына шогаш тырше.

Но кеч-монат мучашыже лиеш. Райпо гыч тӧра толын улмаш, а ава лийшем руштын, пыкше мутланен шоген. Эрлашыжымак ревизийым эртареныт да паша гыч луктыныт. 

Мариемымат пашаште йӱмыжлан, тракторжым налын, кӱтӱм кӱташ колтышт.

А тудлан тушто эркынрак гына лие. Тиде веле мо? Вольыкым чодыраште кӱтеныт, пелашемын эше ик талантшылан вияҥаш корно почылтын. Кӧн ямдылен кодымо пужо, кӧн мӱкш кучаш шындыме лӧдыжӧ йомын. Тиде мыйын пелашемын пашаже манын, шоненат кертын омыл. Но оза-влак кычал толаш тӱҥальыч. Мом ышташ, кузе лияшат ом пале. Ондак ӱчым ыштынем ыле. Посна малем гын, ала шонаш тӱҥалеш, шонем. А тудлан пуйто тыгак лийшаш. Ситыдымыжлан пелашемын пырля йӱмӧ йолташыже-влак пижедылаш тӱҥальыч. Мый йӱмыж сайын шургем, тумам нӧлталам. Лектышыже - ноль. Ава лийшем гын мокмыранже годымат ваш пижаш тӱҥале - пӧрт гыч покта лиеш.

Мый изинек ӱдыр йоча-влак дене огыл, рвезе-шамыч дене кушкынам, шкемым тӱрлӧ семынат арален налын кертам, шорташ ом шич. Ик-кок гана рвезе-влак ваштареш шогымо мастарлыкемымат ончыкташ вереште. Умыленам, тиде йӧн огыл. Но мылам тиде лӱкӧ куп гыч кок еҥым шӱдырен лукташ кӱлын. Икганаште кокытшымат шӱдырен-шӱкен лукташ вием ок ситыжымат паленам. Ондак кеч иктыжым лукташ, кеч куп тӱрыш, шоненам.

Ава лийшем арня дене йӱын кошташ тӱҥале, а марием тугак эрдене лектын кая, кастене йӱшӧ пӧртылеш. Пашадаржымат шке налаш тӱҥальым, но «шола» пашадарже лийын. Йӧра, кеч мӧҥгӧ шолышт конда гынат, чыла арака шишаш пурен пытен.

Мый верыштем шогем, шоненам, но тиде арака, мокмыр куп мыйымат ӱлыкӧ шӱдырен. Кӧ тыгай илышым илен, тудо пала...

Тиде чукырын пундашыжлан пошкудемын кӱвар йымачше сӱан деч вара кодшо ик яшлык аракаже йоммым шотлем. Пурен каласышат, лоптык волен шинчым. Ом ӱшане ыле, но мариемым кӱвар йымалан авырен кученыт.

Тыгай койышыжым палем, йӧра, кеч пошкудем поро. Теве тунам мый, шканем «Стоп!» командым пуэн, тормозым чот тошкалын, ручникым шупшыльым! Ала мыйын пиалеш, ала жапше тугай ыле, колхозышто председатель вашталте да арака йӱмӧ ваштареш кучедалаш тӱҥале. Паша гыч поктен, премийым пӱчкын огыл. Пашадарым шурно да шыл дене огыл, окса дене тӱлен. Йӱмым кудалташ шонышо-влакым автобус дене Абдуллиныш эмлызе ӱдырамаш деке арня еда огыл гынат, кок арнялан ик гана колтылаш тӱҥале. Ончат, эн ончыч мийыше-влак огыт йӱ, пашам ыштат, айдеме сынан коштыт. Тидым ужын, мыят пелашем дене мутланен, тудым эмлалташ колташ лийым. Мыйынат айык пӧръеҥ воктен илаш изирак гынат ӱшан шочо.

Марием дене порын мутланен, илышлан ӱшанжым вияҥдаш тыршышым. Вашке уэш у тракторышкат шинче. А ава лийшем тугаяк илышым намия, южгунам ик арня малашат ок пӧртыл. Иктаж-мом пелештет гын, мокмыранже годым ӱпыш кержалташ ямде.

Марием уэш йӱаш тӱҥалме деч лӱдын, посна лекташ мутланен келшышна. Тиде уверым аваланна шуктымо годым могай тӱтан мардеж нӧлталалтмым ужыда ыле гын… Но вес семын илаш йӧн уке ыле.

Ме посна лекна - кредит дене илаш йӧрышо пӧртым нална. Пелашем шкенжым куча, тугак трактор дене пашам ышта. Ӧрдыж гыч пурышо оксажат ешыш толаш тӱҥале. Кумшо йочана шочо. Мыят фермыш учетчицылан коштам. Марием пеленем, шинча ончылнемрак лийже манын, тудымат тракторжо дене фермыш кусарышт.

Ферма вуйлатышылан кӧм шогалтыме нерген йодыш лекмек, колхоз вуйлатышылан тудын лӱмжым шкеак каласышым. Тиде жапыште мыйын вуйыштем вес ушан шонымаш иланен ыле. Пелашемын арака да моло нерген шонкалаш жапше ынже код манын, тудым пашаштат, мӧҥгыштат пашаш кычкаш кӱлмым умылышым. Каҥашымек, ондак кугу вӱтам ышташ мутланен келшышна. Шоналтын - ышталтын. Кеҥежым тӱкан шолдыра лу вольык пурышашлык шокшо вӱтам чоҥен шогалтышна.

Вигак колхоз гыч шулдо ак дене вич презым налын толна. А ик тылзе гыч - эше визытым. Шкенанат кок кугу ушкална ыле. Тыге изи ферма лие. Мариемын яра жапше ышат код, манаш лиеш. Презым налаш лиеш, но вет нунылан эше кургым ситараш кӱлеш. Йӧра, кеч коктынат фермыште ыштена - кечын мом-гынат «изишак» налын пӧртылына. Марием кидше-йолжо дене гына огыл, пӱтынь шонымашыже, вуйжо дене пашаш пурен кайыш. Теве кушто тудын шолышт моштымашыже кӱлеш лие. Пел йӱдым кынел кая, но эрдене вольыклан курго ситышашлык лиеш. Кушто муын, мылам оҥай огыл, ом йодышт.

Аважымат, эре «Алкаш омыл» манын ойла ыле гынат, виешак кодироватлалташ намийышна. Тудо, конешне, шкенжыным шагал йӱэш. Но аракам шолтен ужала. Кӧ дене эн шерге кӱмышка? Кӧ деч порыслан, вучымеш налаш лиеш? Оксашт лиймек, тӱлаш толытат, налдыме шишаштланат тӱлат. Йӱшӧ еҥ шарна мо? Шыпак оксажым пуа. Эше тидыжат оҥай. Аракам оксала ужален колта да налше почеш йӱаш полшашат миен шуэш. Шоналтет гын, чынак, йӱшӧ огыл, бизнес-леди.

Ӱдырамашын йӱмыжым чараш неле, маныт. Чынак ала мо? Ава лийшемат тылзе-кок тылзе чыта да адак йӱаш тӱҥалеш. Йӧра, шижын кодына да вигак наҥгаена.

А мыйын «ушан шонымашем» тиде ганат чын ойым пуыш. Пелашемлан аважын вӱташкыже презе-влакым кугемдаш намиен шогалташ каласышым. Шкенан вӱтана шыгыррак, ешарен кугемдаш кӱлеш, а тушто яра вӱта шога. Курго шотышто марием муэш, арамлан мо ферма вуйлык.

Тыгак ыштышна. Черетан кодировка деч вара пелашемын аважлан, вич презан вӱташке пуртен шогалтен, кузежым-можым умыландарышна. Пенсионер гынат, вийдыме ӱдырамаш огыл. Вӱдым йӱктен, терысым кораҥден, олымым шарен кертеш. Тыге арака нерген шонаш жапше шагалеме, йӧршын йӱмым чарныш манам гын, ондалем. Идалык, идалыкат пеле гыч мучышта. Но а ме молан кӱлына? Кужаш йӱаш эрыкым огына пу, машинаш шындена да… эмлаш. Тудо жаплан ме у машина дене коштынна.

Вӱтанам кугемден, вольыкнам эше шукемдышна. Марийжым чо-от кычка, шонеда дыр. Да, кычкем. А мо, имне гай виян, шупшын кертеш. Сапым веле чот кучыман, уке гын, тулен, корно деч ӧрдыжкӧ налын кая. Ферма гыч кургым налын толмыдам иктат ок уж мо, йодыда дыр? Ужыт, ойлат. Ик гана председателят чарыш, паша гычат поктен лукташ сӧрыш. Но мый вигак «Мыйым луктын колтеда гын, почешем мариемат кая» маньым. Кушто эше тудо тыгай ферма вуйлатышым муэш. Кидым лупшале да шолыпрак шолышташ темлыш.

Марием йӱмым кудалтыме деч вара илышна саеме. Кугу у пӧртым чоҥен шуктен, илаш пурышна, иномарка машинам нална. Йочана-влакат пашалан тунем кушкыч. Кӱсеныш пурышо кажне теҥген акшым палат. Ешаҥыч, нуныланат машинам, пачерым пӧлеклышна. Ава лийшемат пеш шуэн мучышта. Еҥ ӱмбак айык шинча дене, вожылде ончал кертеш. Сеҥышна тиде шучко черым...

Но тыланда каласынем: тачат сапым чот, иман пиж дене кучем. Луштараш лӱдам, куп тӱрыштӧ коштына. Имнем, тулен каен, уэш тиде лӱкыш пурен каен кертеш. А еҥ шомак... чоҥештен толеш да чоҥештен кая».

Тыгай виян ӱдырамаш илышыште шуэн вашлиялтеш. «Йӱшӧ еҥым чын корныш шогалташ» манын ойлаш гына куштылго. Тидым шукташ могай йӧн уло? Мыняр айдеме, тунар йӧн докан. Тӱҥжӧ вет - сеҥымашке шуаш.