Поро пошкудем

Илымыж годым пошкудем сарыште мом ужмыж нерген чӱчкыдын каласкала ыле. Нуно, шужен, окопышто шинченытат, каваште чоҥештылше корак-влакым лӱен, эрыктен, шолтен кочкыныт. Байтук павай повар-влаклан эре полшаш тыршен: тыге, кеч ик паньылан гынат, котелокышкыжо пучымышым але шӱрым шукырак пыштеныт. Мый, тудо блокадный Ленинградыште лийын, шоненам. Тыгай сӱрет вес вереат лийын кертеш манын, тогдаенат кертын омыл.    

Ме Байтук коча дене, тукымжо денат лишыл пошкудо лийын иленна. Байтукын Айдемыр, Владимир, Вайти, Изибай, Сайтий, Саптий изаж ден шольыжо-влак сӧй пасуэш вуйыштым пыштеныт. Сарыште кушто лиймыжым Саша уныкаж деч йодыштын веле изишак рашемдышым. 

Байтук Тоюшевым 1941 ий 10 июльышто сарыш налыныт. Ондак, сусыргымешкыже, кавалерийский частьын составыштыже Москвам аралымаште кредалын. 1941 ий 10 декабрьыште нелын сусырген, контузитлалтын. Новосибирск оласе эвакуационный госпитальыште эмлалтын. 1942 ий март тӱҥалтыште тӧрланен, да эмлалт шукташ тудым мӧҥгӧ колтеныт. Апрель мучаште уэш сарыш налыныт. 2-шо ударный армийыште, вара 15 тылзе шуйнышо Ржев ола верч кредалмаште лийын. Тусо кредалмаш годым пулеметный точка ончылно тушман снаряд пудештын. Байтук павай сусырген, мланде йымалан кодын, кидше веле койын киен. Парняже тарванылмым ужын, ик танкист мланде йымач шӱдырен луктын. Ржев ола верч кредалмылан Байтук Тоюшевичым «За отвагу» медаль дене наградитленыт. Госпитальыште кужаш эмлалтмеке, 2-шо группан инвалидым 1943 ий мучаште мӧҥгыжӧ колтеныт. 

Тудо колхозышто тӱрлӧ пашам шуктен, ик жап председательымат алмаштен. Тугодсо жапым шкеже тыгерак шарналтен каласкален: «Шыжым вакшыш шыдаҥым йоҥышташ мийышна. А еҥ шуко, пӧртыштӧ ложаш пытен. Черетым вучаш кодат - арня утла вучыман. Рыскалешем ала мо, вакшызе лекте. Мутланат. Чыла толшат вашкерак йоҥыштен кайынеже. Тидын нерген вакшызыланат ойлат. А тудо мом ыштен кертеш? Ӱмбакына ончалят, «Кӧ тиде вакш кӱм верже гыч кеч ик метрлан тарватен кертеш, тудлан шыдаҥым черет деч посна йоҥыштем» манын увертарыш. Куд-шым пӧръеҥ вакш кӱ воктен чумыргышна. Мый пытартыш улам. Толыт, тыршен ончат, но тарватен огыт керт. «Пӧртыштӧ ныл икшывем да Сандугачем вучен шинчат. Юмо, полшо», - вудыматем семынем. Весе-влак дене таҥастарымаште, каҥгарак улам шол. Ала Юмо полшыш, ала мо: нӧлтальым вет, тарватышым. Вакшызе, шкеж деке пуртен, пел стакан «ошым» пыштен пуат, «Кеч-кунам толат гынат, черетым вучен ит шого. Патыр черетыште шогышаш огыл», - каласыш. Пел тылзе гыч вакш кӱм тарватымем нерген пел район пален. Вий - тиде сай, но… рвезыракем годым саде «вошткойшым» пыштем веле, кӧргыштем «агытанем» помыжалтеш ыле. Тудо кидем чыгылтен, тувыр шокш-влакым нӧлтал кошташ таратен, кӧ дене гынат кредалаш кӱлмӧ нерген шижтарен. Тидлан кӧра ватем мыйым пӧртеш тӱкыла ыле. Йӧра, шоҥгеммекем, агытан койышем пытыш».

Сандугач кокай гына илыш дене пеш эр чеверласыш. Пелашыже, ешыже нерген Байтук коча тыгерак ойлен ыле: «Мый рыскалан улам. Согышышто кок гана колымаш деч кодым. Сандугачем поро, ушан ӱдырамаш ыле, икте-весым йӧратен, татун илышна, ныл икшывым ончен куштышна. Йочам, уныкам-влак илышыште йомын огытыл, шулдырышт виян - чоҥештат. Шке окшаклен коштым гынат, илышем ыш окшакле. Сандугачемлан ракмат». Чынак, пошкудемын тукымжо кугу, таза. Эргыже-влак илыш дене чеверласеныт. Тачысе кечын Лапкашор ялыште Изимелык ӱдыржӧ да Валиша веҥыже илат. Уныкаже да кугезе уныкаже-влакын чотышт шӱдымат эрта. Нуно тукымвожыштым шарнат, шочшышт дене миен-толын илат. Байтук павай илымыж годым тыгай тыланымашыжым ойлен коден: «Вес тӱняш кайымекем, мыйым шочшем-влак дене йыгыре, тӱреш, капка воктек пыштыза - орол лиям, нигӧм жап шуде ом пурто». 

Тудым 90-ше ийлаште пел район пален. Ош пондашан коча оҥешыже медаль-влакым пижыктен коштын. Кевытыш тоям тоялен миен гын (Тунам чыла дефицит лийын, черет.), тудын ончылно черетыште шогышо калык ӧрдыжкӧ кораҥын, ветераным ончык колтен. Байтук коча кеч-кӧланат эре порын пелештен, еҥ дене кылым муын моштен. 86 ийым темен (Ачажын ӱмыржым кок ий илен ыш шукто), илыш гыч кайыш. Уныкаже-влак кочаштым шарнен, лӱмжым кӱшнӧ кучен илат.