Илышым арам илен эртарен огыл

Тамара Яндугановна Данилован шочмо-кушмо вер-шӧржӧ - Мишкан районысо сылне кундеман Тымбай ял. Тудо 1951 ий 26 ноябрьыште шочын.

Ачаже, Яндуган Яндугушевич Яндугушев (1919 ийыште шочын), Кугу Ачамланде ден Япон   сарлаште лийын. Сар гыч 1947 ийыште иже пӧртылын. «Ачам пеш мотор воза ыле, садлан тудым штабыш серкалышылан налыныт. А ковам шахтыште служитла манын шонен, «штаб» мутым паленат огыл. Теве вашке шахте гыч толеш манын, эргыжым вучен, но… вучен шуктен огыл. Мый ик ковамымат, кочамымат ужын омыл, мыйын шочмешке, нуно илыш дене чеверласеныт. А ковай манме шуктен, садлан авамын Канепа акажым ковай манына ыле», - шарналтен ойла Тамара. 

Аваже, Салипа Янсубаева (1921 ийыште шочын), 7 классым тунем лекмек, война пагытыште туныктышо-влак ситыдымылан кӧра йоча-влакым туныктен.

Яндуган ден Салипа 1947 ийыште ешым чумыреныт. Тамаран ачаже уло илышыжым школ пашалан пуэн, руш йылме, черчений, рисований урок-влакым намиен. Тунемше-влак, лӱмжым кӱчыкемден, тудым «Ян Яныч» маныныт. Ян Яныч сӱретлашат уста лийын. Юмын пуымо усталыкше Иван эргыжлан да Лиза ӱдыржӧ деч шочшо уныкажлан, мыйын шонымаште, Тамараланат куснен.

Яндуган ден Салипан ешыштышт икте почеш весе 10 йоча шочын. Тамаран эн кугу изаже 1948 ийыште шочын.    

Изи Тома шочмо ялысе Тымбай школыш 1-ше классыш тунемаш каен. Варажым Чорай кыдалаш школышто шинчымашым поген. 10 классым пытарымеке, Бирск оласе ургымо фабрикыште пашам ышташ тӱҥалын. Ик ий ургызылан, вара ик идалык Уфа оласе фанер комбинатыште тыршен. «Шифоньер шойылсо фанерым ужамат, эре фанер комбинатым шарналтем», - воштылеш шкеже.

1971 ийыште Тамара, шуко шоныде, Кушнаренко ял озанлык техникумыш тунемаш пурен. 2 ият 10 тылзе гыч дипломан зоотехник лийын лектын. Тунам самырык специалист-влакым направлений дене тӱрлӧ вере пашаш колтеденыт. Тамара Калтаса районыш логалын. А район гыч Келтей ушкал фермыш зоотехниклан колтеныт. Кок пачеран колхоз пӧртыштӧ ик велжым Тамаралан илаш пуэныт. Тыгай пӧрт-влак МТС районыш куснен кайыме деч вара колхозлан кодыныт. Мемнан Колхоз уремыштына шуко колхоз пӧрт ыле. Мый колхоз правленийыште расчет пӧлкаште бухгалтерлан ыштымем годым Тамара дене палыме лийым. 

1975 ий январьыште Тамарам ончыл комбайнер Степан Даниловлан марлан ужатышна. Самырык ешлан колхоз тугок профсоюз путевкым кучыктыш. Тамара ден Степан, йывыртен, путешествийыш кудальыч, Кокла Азийысе 10 олам ужын толыныт.

Пашам гына ыште, чылажат тугок ыле. Тунемаш кает - тӱшкагудышто илаш верым пуат, пашам ыштет - пачерым ойырат, черланет гын, больницыште эмлат. Теве могай пагыт-влак ыльыч! Кызытсе ӱдыр-рвезе-влаклан ойлет гын, огытат ӱшане.

Тамара зоотехниклан ыштыме деч вара правленийыш кассир-бухгалтерлан кусныш. Вара почтын сберкассыштыже кассир-контролерлан тыршыш, южгунам вуйлатышымат алмаштен.

Илен-толын, 1993-94 ийлаште ӱдырамаш-влаклан тувырым ургаш тӱҥалын. Тудо изинек ургаш йӧратен. «Ургызо лиям манын шоненат омыл ыле», - ойла Тамара. Икымше рушла тувырым Ульяна Шайдуллиналан урген. Вара ик ӱдырамаш йодын, весе. Тамара Келтей ялын ик уста ургызышкыжо савырнен. Тӱрлыман, тасман тувыр-влакым урга, мотор пеледышан мындер ӱмбал-влакым тӱрла. Йырым-йыр яллаште, моло вере илыше марий ӱдырамаш ден пӧръеҥ-влаклан ятыр мотор тувырым урген чиктен да кызытат урга. Пашаже сайын кая.

Мемнан «Чачавий», «Рвезе кумыл», «Йоча кумыл» ансамбльна-влакат чылан сценыште Тамаран ургымо тувыр-влак дене куштен мурат ыле. Могай гына ансамбльлан, могай гына ӱдырамашлан урген огыл Тамара! Шке ойлымыж гыч, тудын ургымо марий тувыр Финляндийысе музейыштат верым муын. Кодший Америкышкат пӧлеклан наҥгаеныт. Тувыржо-влак, марий чиеман курчакше-влак виге вереат выставкыште лиедат, район Сабантуйым, «Ший кандыра» фестивальым, Семыкым да моло пайремым сӧрастарат.

Мемнан Тамара Яндугановнана - чолга, виге вереат етшыше айдеме. Элым ончен кошташ йӧрата. 2008 ийыште район делегаций дене пырля Йошкар-Олаште VIII марий съездыште лийын. Марий тувыржо-влакым выставкыште ончыктеныт. 

2009 ийыште уныкаже-влак дене пырля Москваш «Поле чудес» передачыш миен.  Леонид Якубовичлан да полышкалышыжлан марий тувырым пӧлеклен. Москвам ужмо, «Поле чудесыште» модмо ӱмырешлан шарнаш кодыныт. Российын рӱдолаж гыч шуко пӧлек дене пӧртылыныт.

2022 ийыште Тамара Данилова Йошкар-Олаш путешествийыш каяш ойым луктын. 17 еҥан тӱшкам поген да район администрацийыш автобусым йодын миен. Нунылан РДК-н автобусшым пуэныт. Тамаралан да пырля мийыше-влаклан Йошкар-Олаште тунар чот келшен, «Шулдырем лиеш гын, чоҥештем ыле», - манеш.  

Даниловмыт ешын сурт-печыже пеш чатка. Оралте ару, садыште тӱрлӧ пеледыш пеледеш, пакчаште вигежат радам дене кушкеш. Вӱташте каза пача-влак модын кудалыштыт, чыве-влак муным мунчат, агытан, эрдене муралтен, озаже-влакым кынелта.

Тамара ден Степан ӱдыр ден эргым кугемденыт. Татьяна ешыж дене Екатеринбургышто ила, Николай ялыште кугу мотор пӧртым нӧлтен, ешыж дене ялешак илаш кодын. Степан кочай ден Тамара ковай илышым арам эртарен огытыл. Икшывыштлан, 6 уныкалан да ик кугезе уныкалан йывыртен илат.