Кужу ӱмыран лий, Ваня изай!

Кугу сар тӱҥалын. Ванян ачаже Келтей ялысе пӧръеҥ-влак дене шочмо элым аралаш каен. Тушанак рвезе вуйжым пыштен, мӧҥгӧ пӧртылын огыл. Изи Ваня аваже да коваже дене илен. Ванян кочаже Кӱлшекар коважым Чормак ял гыч марлан налын. Кӱлшекарын Опанас лӱман изаже лийын. Опанас кеҥежым йолын, телым ече дене Келтей пазарыш кошташ йӧратен. Ванямытлан йокмалан эре мераҥым конден. Шоҥгеммекыже, сонарыш коштын кертын огыл, но пакча мучашке вачышкыже саркуралым - пычалым - сакен лектеден.    

Сар пытымеке, шым ияш Ваня шым классан Келтей школын икымше классыштыже тунемаш тӱҥалын. Парт коклаште визымше класс марте Миша Изимариев дене шинченыт (М.М. Изимариев ӱмыржӧ мучко Келтей школышто туныктен). Визымше классыште немыч йылмым туныкташ тӱҥалыныт. Ваня туныктышыжлан каласен: «Ачамым пуштшо-влакын йылмыштым ом тунем». Рвезым учительскийыш ӱжыктеныт, вурсеныт, но тудо немыч йылмым тунемын огыл. Ваням кокымшо ийлан коденыт, садак йылмым тунемаш келшен огыл. Тыге визымше классыште эше ик ий тунемашыже логалын.

Ваням учительскийыш ӱжыктымышт годым каласен: «Мыйым кеч коло ий визымше классыште шинчыктыза, садак ом тунем: немыч-влак ачамым пуштыныт». Ту пагытыште завучлан Николай Николаевич Петров ыштен. Кум ий визымше классыште шинчымеке, ӱскырт Ваням кудымшо классыш луктыныт.  Кудымшыштат, шымшыштат немыч йылмым тунемын огыл. «Ала шке тугай лийынам, ала иктаж кугу еҥ туныктен - немыч йылме урок гыч лектын каем ыле», - ойла Ваня изай.                                                                                                                                 

Школым тунем лекмеке, колхозышто пашам ыштен. 1957 ийыште Совет Армий радамыш логалын. Дальний Востокышто Приморский крайыште служитлен. Кум тылзе Т-34 танк дене механик-водительлан тунемын. Ик пагыт гыч Ваня изайын служитлыме частьшым, кок эшелон салтак-влакым, Белоруссийыш колтеныт.  Нунын поездышт Янаул станцийыште латкок шагат шоген. Южо тывел могыр салтак-влак ешыштлан шижтареныт, да нуно станцийыште вашлийыныт. Ваня изай тынар шагат станцийыште лийшашым пален огыл, садлан нигӧ денат вашлийын огыл. 

Белоруссийыш латкок сутка каеныт. Туштат учебкыш логалын да автошколышто водительлан тунем лектын. Дисциплина пеш чот лийын. Тудо автошколеш служитлаш кодын. Вара сержант школышто тунемын, «сержант» званийым налын. Тулеч вара тудым саперный батальоныш, инженерно-технический ротыш служитлаш колтеныт. Ик жап гыч отделенийын командирже лийын. Тушто дембель марте служитлен. 1960 ийыште мӧҥгӧ пӧртылын, колхозын фермылаштыже автопоилкыш вӱдым качатлыме пашам шуктен. Тыге кок ий фермыште ыштен. 

Ик кеҥеж кечын фермыш колхоз председательын водительже Илья Афанасьев кудал миен да Иванлан каласен: «Тыйым В.С. Старцев шкеж дек ӱжыкта». Илья тунам кеҥежым пӧртым нӧлтен, садлан кечыгут председательым кондыштарен кертын огыл да олмешыже Иваным темлен. Нуно Иванын армийыште водительлан тунеммыжым паленыт. Ваня изай адак оҥайым ойла: «Предколхозын кабинетышкыже пурен шогальым». «Как зовут?» - йодо Василий Спиридонович Старцев. «Иван», -  вашештышым. «Где Иван, то дурак», - каласыш. А мый нимом пелешташ ӧрын шогем, вара «Извини да извини» манеш. Икымше вашлиймашна тыге эртыш». Вес кечын Ваня изай Илья Афанасьев деч акт почеш ГАЗ-69 машинам налын да колхоз председательым кондыштараш тӱҥалын. 

В.С. Старцевым ял калык йӧратен да пагален (Мыйын ачамат, Илья Андреевич Андреев, бригадирлан ыштен. Ӱмыржӧ мучко Василий Спиридоновичым моктен ойла ыле). Председатель пеҥгыде койыш-шоктышан лийын, шке мутшылан шоген. А уэш-пачаш йодыштмылан «Что я вам, Назепа что ли?» манын сырен вашештен (Назепа кокай правленийыште техничкылан ыштен, ала шукырак ойлаш йӧратен…). В.С. Старцев ыштыме пагытыште колхозник-влак тылзе еда шурным налаш тӱҥалыныт. Ий мучашыште, колхозын лектышыжым аклен, пашаш лекмыштым ончен, колхозник-влаклан оксамат пуаш тӱҥалыныт. Правленийыште оҥа кечен. Тушко фамилий-влак ваштареш отметкым шындылыныт: кӧ пашаш лектын, кӧ - уке. Госзаказымат шуктеныт. В.С. Старцев ончык ужын моштен, колхозник-влак верч шогышо, чын председатель лийын. Шурным тӱредме пагытыште «Родина» колхоз гыч кечын Янаулыш ик имне орва шурным колтен шоген. Нигӧ нимом тореш каласен кертын огыл. Тыге ыштымылан кӧра колхозник-влакланат шурно кодын, вес ийлан ӱдашат араленыт. А моло колхоз-влак уло шурныштым кугыжанышлан пуэн пытареныт, вара шошым Янаулыш шурнылан коштыныт. 

Ваня изай Василий Спиридоновичым Калтасашке пашаш налмешке кондыштарен. В.С. Старцев Калтасаште лесхоз директорлан ышташ тӱҥалын. Иванымат у верыш пашаш ӱжын. «Тылат кугу мотор пӧртым чоҥена, келтей-влак кӧранаш тӱҥалыт», - ойлен. Ваня изай аважым шкетшым коден каен огыл, Келтейыштак ыштен. Колхозын вес вуйлатышыжым, Гамиль Амиевич Галеевым, ГАЗ-69 машинаж денак шупшыктен. Вара председатель-влак алмашталташ тӱҥалыныт. Г.А. Галеев олмеш «Родина» колхозым Аркадий Васильевич Айтуков вуйлаташ тӱҥалын. Тудын дене легковой машина шотышто умылыдымаш лийын каен. Ваня изай, «Прават уке» манын, колхоз вуйлатышылан машинам пуэн огыл, «Иктаж- мо лият гын, мый мутым кучаш тӱҥалам», - каласен.  Тидлан кӧра Ваня изайым паша гыч луктыныт.  Кум кече машина капка ончылно шоген. Машиналан толшо еҥынат праваже лийын огыл, садлан тудланат Ваня изай машинам пуэн огыл. Кумшо кечылан водитель праван еҥ толын, тудлан иже, акт дене передачым ыштен, машинам пуэн. Вот тыгай улеш мемнан Ваня изайна, принципиальный, чыным йӧратыше.

Тудо пагытым шарналтен, Ваня изай ойла: «Вот вет, - манеш - кум предколхозым кондыштарышым. В.С. Старцев руш ыле, Г.А. Галеев - татар, А.В. Айтуков - марий, нимогай умылыдымаш лийын огыл, чылан икте-весе дене татун иленна».

Ваня изай паша деч посна кодын огыл. Тудын деке уэш Илья Афанасьев толын да бензовоз машинам кондыштараш темлен. Шкеже Кутерем станцийыш пашаш каен. Ваня изай кужу жап район мучко бензовоз машина дене кудалыштын. Вара адак фермыш каен, водокачкыште ыштен. Тулеч вара зернотокышто весовщиклан тыршен, 60 ийым темымеке, тушечын 1998 ийыште сулен налме канышыш лектын.

Ешым армий деч вара поген. Фермыште ыштымыж годым Ольга лӱман мотор ӱдырым йӧратен шынден да марлан налын. Ольга Михайловна дояркылан тыршен, а Ваня изай водокачкыште ыштен. Ваня изай мураш йӧратен, йӱкшӧ пеш мотор лийын. Ольгам кастене уремыш ӱжаш мийымыж годым ала-кушто гармоньчымат муын. Ӱдырын лекмешкыже, окна ончылно эре мурен шоген. Ольган омыжо шуын, эр кынелман, а аваже «Ольга, лек ынде, уке гын йолташет эр марте мураш тӱҥалеш» манын. Ваня изай кӱварыште (Ожно кеҥежым рвезе-влак кастене Келтей кӱвареш погыненыт.) мурен гын, Келтей Кутырыш шумеш шоктен. Йӱкшӧ тунаре виян да мотор лийын. 

Александровмыт еш кок эргым да кум ӱдырым ончен куштеныт. Чылан Екатеринбург олаште илат, ешым чумыреныт.  

Ваня изай вич икшыве да шым уныкалан йывыртен ила. Ольга пелашыже 2010 ийыште вес тӱняш каен колтыш. 

Ваня изай оптимист улеш. Увер-влакым колыштеш, телевизорым онча, пӱяште колым куча, тӱрлӧ газетлан возалтеш, шорыкым, чывым ашна, кеҥеж мучко шорыкым кӱташ коштеш, пакча мучаштыже вольыкшылан шудым солен ямдыла. Икшывыже, уныкаже-влак эре толын коштыт, сурт-пече кокласе сомылым ворандараш полышкалат. Кугу эргыже, Сергей, ачажын илыме оралтеш кок пачашан пӧртым чоҥен. 

31 октябрьыште Ваня изайын суртшо гӱжлен шогыш. Ачаштым да кочаштым саламлаш уло шочшыжо чумырген ыле. Сергейын у пӧртешыже кужу пайрем ӱстелым погышт. Ваня изайым юбилей пайремже дене саламлышт, поро мут да муро дене куандарышт. Ик уныкаже М. Джалильын почеламутшым пеш сылнын лудо, чылан шып колышт шинчышна. Люда ӱдыржӧ мотор йӱкшӧ дене ачажлан мурым пӧлеклыш. Ваня изаят вараш ыш код - такмак-влакым муралтыш. Меат тушто лийна, саламлышна. Таза да кужу ӱмыран лий, Ваня изай!