Ахмет Асаевым шарнен илена

- Тиде книгам тыланет кӧ пӧлеклен?

- «Ошвичыжат-йӱксыжат» романым да «Товатлыме куэ» пьесым кугезе кочатын шольыжо, писатель Ахмет Асаев возен. Тудо ешыж дене Йошкар-Олаште илен, тыйын шочмо деч вич ий ончыч колен, - умылтарыш ковам.

Вара кугурак класслаште тунеммем годым марий литератур урокышто туныктышо М.Н.  Адылгареева деч лӱмлӧ писательын илыш-корныжо да творчествыже нерген шуко пален налынам. Тудын нерген Аня ковам да Алек кочамат шуко ойленыт, тукымвожна дене палдареныт.

Нунын ойлымышт почеш, Ахмет кочайын ачаже, Асылбай Яныбаев, тӱрлӧ пашалан мастар мландыдыме пӧръеҥ ял еда, тарлалтын, улан еҥ-влаклан пашам ыштен коштын. 1908 ийыште вич икшыве дене тулыкеш кодшо ӱдырамаш деке суртеш пурен. Кокымшо марий деч Такияна авашт кок эргым шочыктен: 1909 ийыште Асылгарейым (мыйын кугезе кочам) да 1912 ий 15 июньышто Ахметгарейым. Эрге-влакым «гарей» мучаш деч посна Асыл ден Ахмет маныныт, эн изи шольыштым, эркаландарен, эше «Ӓмӓй» манын лӱмденыт. Ялыштат тудым тиде лӱм денак паленыт.

Икымше тӱнямбал сар тӱҥалмеке, Асылбай согышыш каен, а ныл ий гыч авашт черланен колен. Икымше марий деч шочшо икшыве-влак чыла пашам шке ӱмбакышт налыныт, икте-весылан эҥертен иленыт, изи шольышт-влакымат онченыт. Поснак ялысе тӱҥалтыш школым тунем пытарыше Тосуло акаштын лудаш-возаш, книгалан шӱмаҥдымыже кугу пайдам пуэн.

1920 ийыште Асылбай граждан сар гыч сусыргышо, пеш черле пӧртылын да ик идалык гыч колен. Ака-влак, кушкын шуын, тӱрлӧ вере марлан каеныт: Камал - Маядыкышке Гарей (Карай) лӱман марийлан, Тойвий - Турбекышке Мексонлан, Тоймелык - Ярмияшке, а Тосуло ялешак кодын. Камал ден Гарейын ныл икшыве шочын: Шангарей, Шарай, Шарафутдин да Кульямал. Шарафутдин эргышт Кугу Ачамланде сарыште военный фельдшер лийын. Мухлиса пелашыжымат туштак вашлийын. 50-60-шо ийлаште Дӧртыльӧ райбольницыште пашам ыштеныт. Нунын эргышт, Ильмир Гареев, шуко жап Нефтекамск олаште судьялан, а Эльвира ӱдырышт, пенсийыш лекмешкыже, Пӱрӧ олаште туныктышылан ыштеныт. Камалын вес уныкаже, Николай Шангареевич Гареев, Дӧртыльӧ районышто мӱкшым ончымо пӧлкаште тӱҥ зоотехниклан тыршен.

Тосулын кум икшывыже лийын: Эрсуло, Меҥсыле да Дарья. Тудо 1940 ийыште колхоз пасушто кечеш йӱлен колен. Вашке кугу ӱдыржат черланен колен. Изи Дарьям йочапӧртыш колтеныт. Меҥсылыже ялышкак Василий Имаевлан лектын. Вате-марий куд икшывылан илышым пӧлекленыт. Эн кугу эргышт, Виталий, ятыр жап колхозышто тӱҥ инженер сомылым шуктен, ялсовет председателят лийын. Ачажын пашажым Руслан эргыже шуя. Меҥсылын Аля ӱдыржӧ, пенсийыш лекмешкыже, озанлыкыште шорыкым ончен, Виталийын изирак Георгий шольыжо - Афган сарын участникше.

Писательын Исемет изаже ача-ава суртеш кодын, шольыжо-влакым ончен, нуным тунемаш таратен шоген. Шкеак Пӱрӧ олашке педтехникумыш намиен коден, кочкыш дене полшен. 1925 ийыште шочшо Чамек эргыже да шкежат сарыште вуйыштым пыштеныт. Кызыт ялыште Сарбиза ӱдыржын Павел эргыже ила, уста конюх улеш.

А мыйын Асыл кугезе кочам, 1930 ийыште педтехникумым тунем пытарымеке, шкенан Дӧртыльӧ районысо Маядык, вара Тошто Балтач ялысе школлаште туныктен, 1937 гыч 1941-ше ий август марте Мишкан селасе икымше школышто директорлан шоген. Кугу Ачамланде сарыштен ротный политрук лийын. Тудын Йошкар Шӱдыр кок орденжым, Кугу Отечественный война орденжым, медальже-влакым ешыштына реликвий семын аралена.

Сар деч вара шочмо ялышкыже пӧртылын. 1969 ийыште пенсийыш кайымешкыже, математикым, физика да труд урок-влакым намиен. 1964 ий гыч директорын сомылжым шуктен, моло пашаланат мастар лийын. Байгелде да пошкудо Татар Елтекыште илыше-влак тӱрлӧ ӱзгарым: телевизорым, сепараторым, шагатым, радиом, вургем ургымо машинам да тулеч молым - ачалаш конденыт. «Пӧртыштӧ яра верат ок код ыле, - шарнен ойла ковам. - Мӱкш ончымаштат виян ыле, сад-пакчаштыже тӱрлӧ вондер да пушеҥге кушкыныт».

Кугезе кочам-ковам шым икшывым ончен куштеныт. Геннадий эргышт Дӧртыльысӧ чоҥымо организацийыште мастер-прораблан ыштен. Ешыж дене туштак ила, пенсийыште улеш. Анатолий эргышт ятыр ий нефтьым перерабатыватлыме заводышто пашам ыштен, шкешотан художник. Ош тӱня дене чеверласымыжлан куд ий лие. 

Соня, Зоя да Лида кокам-влак Уфа оласе предприятийлаште пашам ыштеныт. Эн кугу Соня кокам шукертак вес тӱняшке каен. Катя кокам ден Алек кочам ялешак кодыныт. Кочам колхозышто электриклан ыштен, кызыт пенсийыште улеш. Кугезе Асыл кочам гаяк кидпашалан мастар. Мом гына ок ыште, ок ачале?! Ялыште тудым телемастер семын палат. Аня ковам дене кум ӱдырым ончен куштеныт. Мыйын авам, Лина, да Кристина акам Уфаште илат, Марина акам Эвенкийыште Тура поселкысо район администрацийыште ужалыме пӧлкам вуйлата.

Катя ковам ден Михаил кочам куд икшывым ончен куштеныт. Нунын кокла гыч иктыже - Радик эргышт - районышто уста механизатор семын палыме.

Ахмет Асаев ден Александра Николаевна ватыже кум икшывым ончен куштеныт. Владимир эргышт инженер-чоҥышылан ыштен, «Марий Эл Республикын сулло чоҥышыжо» лӱмым налын. Кызыт Йошкар-Олаште тудын Лариса да Ирина ӱдыржӧ-влак илат, кум уныкашт уло. Ида ӱдырышт илышыжым туныктымо паша дене кылден, школышто англичан да немыч йылмылам туныктен. Тудын Лариса ӱдыржӧ кочажын суртыштыжо ила, Роман эргыже уло. Рудольф эргышт 41 ияшыж годымак ош тӱня ден чеверласен. 

Лӱмлӧ кочанан илымыж годым Аня ковам тудын дене серыш гоч кылым кучен. Марпединститутышто заочно тунеммыж годым ковам тудын деке пурен коштын, кок сессий жапыште пачерланат тушто шоген. Тулеч варат кочам-ковам марий рӱдолашке Альбина кокай да Геннадий павай деке мийымышт годым Ӓмӓй изашт деке пуреденыт. Ме, икшыве-уныка-влак, таче мартеат родына-влак дене кылым кучена.

«1992 ий тӱҥалтыште уло ешна дене Йошкар-Олашке унала мийышна. Тунам мый 11 ияш ыльым, - шарнен ойла Лина авам, - Ончыч мийымым ом шарне, но тиде годсыжо ушешем кодын. Ахмет кочамым пеш поро, тыматле айдеме семын пален нальым».

Тудо ий мучаштак Аня ковам III марий съездыш делегат семын миен, уэш писатель дене вашлийын. Кас мучко мутланен шинченыт. Кочам утларакше ял илыш нерген йодыштын, шкенжын ончыкылык пашаж дене палдарен.  

Тений Ахмет кугезе кочамын шочмыжлан 110 ий теме. Тудым ме, родо-тукымжо гына огыл, ял калыкат порын шарна.