Все новости
Илыш пасу
6 Сорла 2021, 12:35

Келшымашышт - ӱмырешлан

Анач ден Чаке ял-влак Ош Виче воктене, кӱкшӧ серыште, верланеныт. Кеч жап эртыме дене вӱд йогын торлен гынат, Ош Вичыште ийын кайыше баржым, теплоходым Чаке урем покшечын ончалат гын, нуно урем мучаште ийын кайыме гай веле койыт. Мотор вер-шӧр! Сылне, кумда, шӱлымӧ южшат эрыкан.

Келшымашышт - ӱмырешлан
Келшымашышт - ӱмырешлан

Тыгай чонеш пижше верыште кок йолташ - Ямела ден Майти - шочыныт. Ямела - Чакыште Сатай кочан ешыште кокымшо, Майти - Аначыште Байрам кочан ешыште кокымшо ӱдыр. Сатай Шуматович нерген каласен ом керт, но Байрам коча, Икымше тӱнямбал сарын окопыштыжо шинчышыжла, Сапетямал ватыжын серышыжым оҥ пеленже ишен, «Тиде шучко сар гыч вуем утлен, Аначышкем эсен пӧртылам гын, лудаш-возаш тунемам, икшывем-влакымат туныктем» мутым пуэн маныт. Сапетямалже возен моштышылан уло-уке муныжым, шылжым пуэн, кок лаштыкеш серышым возен колтен, а окопышто пырля кийыше, изиш лудын-возен моштышо марий, толшо язум ончалын, Байрамлан «Мӧҥгыштет чыла сай, саламым колтат» манын вашештен. Кузе тыге: тынар возымо, яра вержат кодын огыл, а тудлан, Байрамлан, ик предложенийым веле каласа?... 

Анач ялыште ныл классан школ почылтмек, пырля модын коштшо Майти ден Ямела, латик ияш ӱдыр-влак, икымше классыш тунемаш каеныт да йыгыре ик партыш шинчыныт. Ала ачаштын мутыштым колыштын, ала пӱртӱс пуымо уш-акылышт лийын, ала тунемнешт улмаш - коктынат сайын тунемыныт. Пӧртыштышт авашт-ачаштымат лудаш-возаш туныктеныт. Урок деч вара, каныш кечынат йолташ-влак пырля лийыныт. Анач школым нуно 1932-шо ийыште тунем лектыныт. Ныл класс веле манын, кӱшыч ончыман огыл: тунамсе 4 класс - тиде кызытсе 9 класс гаяк. Йолташ ӱдыр-влак умбакыже куш тунемаш кайышаш нерген ала шоналтен шуктен огытыл, ала ачаштын кӱсенышт рожынрак лийын... Но кок ий ава-ачалан полшен, колхоз пашаште тыршен, латшым ийым темыше ӱдыр-влак Эльян педтехникумыш тунемаш пуреныт да тудым 1936 ийыште сайын тунем лектыныт. Нуным Дӧртыльӧ районыш туныктышылан колтеныт. Майти Маядык школышто, а Ямела Елтек школышто ик ий йоча-влакым лудаш, возаш да шотлаш туныктеныт. 

Кок ял кокла тора огыл, чӱчкыдын ваш ужын мутланеныт, ончыкылык нерген шонкаленыт. Школышто йоча, а кастене самырык ӱдыр-рвезе-влак дене концертым шынденыт, спектакльым модын ончыктеныт. 

Икана нуно газетыште Йошкар-Олаште театральный училище почылтмо нерген уверым ужыныт. Йолташ-влакын чоныштым артист лияш шонымаш авалтен. Тугеже тудым шуктыман, илышыш пуртыман! Тыге ӱдыр-влак 1937-ше ийыште Йошкар-Олаш корным кученыт. Кертыныт вет - коктынат театральный училищыш тунемаш шыҥдарыман! Тунемаш оҥай, артист лияш шонымашат уло. Но кузе илаш? Полышым нигушеч вучаш. Тыге пеле шужен, тылзе-кокыт тунеммек, шапаш окса пытымек, ӱдыр-влак, ваш шинчын мутланымек, ик ойыш шуыныт: школыш туныктышылан пӧртылаш - тушто кеч пашадарым тӱлат. Тыге нуно ола воктене верланыше Медведево районысо школышто туныкташ тӱҥалыныт. Рвезе уш адакат ала-мом уым кычалеш, ок лыплане. Шонен, ӱчашен, ик ойыш шуын, Ямела ден Майти 1838 ий кеҥежым Казань оласе медтехникумыш документыштым пуэныт да шыжым тунемаш тӱҥалыныт. Ик велым, романтик шӱлыш, оптимизм, ончыкылыклан ӱшанымаш, а вес велым, чоныштлан келшыше пашам, илыш корным кычалмаш. А молан эре пырля: иктыже кушко, весыжат тушко? 

Тидлан вашмутым йоча жапыште кычалман. Школышто тунеммышт Ош Виче серыште нуно келшаш да келшымашым аклаш мутым пуэныт. Лаштыкеш кидыштым сӱретлен, товатлыме мутым возен, кленчаш пыштен, петырен, Ош Виче вӱдыш кудалтеныт. Кушко миен шуын тиде кленча, кӧ пала… А келшымаш, икте-весым порын аклымаш кодыныт. 

Тыршен тунемын, ваш полшен, кум ий шижде эртен каен. Дипломымат налын шуктен огытыл - 1941 ий 22 июньышто Кугу Ачамланде сар тӱҥалын. Экзамен деч вара нуным когыньыштымат санитар поездыш колтеныт. Фронт велыш салтак-влакым наҥгаеныт, а фронтовой госпитальла гыч нелын сусыргышо-влакым тылысе госпитальлаш конденыт. Ямела ден Майти медшӱжар да санитар сомылым шуктеныт. Сусыргышо-влакым Казань, Свердловск, Кунгур да моло олалаш наҥгаен вераҥденыт. Ямела Сатаевнан Руфина ден Ирина ӱдыржӧ-влак аваштын ойлымыжым ушештарышт. «Чот, нелын сусыргышо-влак корнышто коленыт гын, нуным эшелон гыч волтен тоеныт. Фронт дек лишемме годым составым южгунам самолет гыч лӱйкалат ыле. Тыге мый 1943 ий март-апрель марте санитар поезд дене коштым. Южгунам Майти дене вашлийынна да эре Анач ден Чакым шарналтен ойленна. Ялыште шоҥгемше авам ончаш кӱлын. Сапай изам фронтышто увер деч посна йомын. Садлан, мыйым ялыш пӧртылташлан, Андреевка ялсовет гыч справкым налын, служитлыме частьыш санитар поездын начальникше лӱмеш военкомат гоч йодмашым колтеныт. Тыге мый Чакыш пӧртыльым да Андреевкысе участковый больницыште медшӱжарлан ышташ тӱҥальым. Сар пытымек, 1945 ий ноябрьыште, сар гыч эсен пӧртылшӧ Байрамал Иликбаев дене ешым чумырен, пырля илаш тӱҥална. Кум ӱдыр: Руфина, Ирина, Рита - шочда. 1954 ийыште Ушмен ялыш илаш куснышна. Пенсийыш лекмешке, ялыште фельдшер сомылым шуктышым», - илышыжым шарналтен каласкален Ямела Сатаевна. Тудлан 1948 ийыште пуымо военный билетыштыже «Лейтенант медицинской службы. В боевых действиях не участвовала» манын возымо. 

А Майти Байрамовна? Йолташ ӱдыржӧ шочмо ялышкыже пӧртылмек, 1943 ий августышто тудым Белорусский фронтысо госпитальыш кусареныт. 3646-шо госпиталь дене Берлиныш миен шуын. «…Йолташ ӱдырем ялыш кайышат, мыйым госпитальыш нальыч», - шарналтен шӱжаржын ӱдыржӧ. Госпитальыште санинструктор пашам сайын шуктен, донорат лийын, ярнен, йол ӱмбач шуҥгалташат верештын. Туге гынат «Илаш, сусыргышо-влаклан полшаш кӱлеш» шонымаш тудым йолӱмбак шогалтен. 

Шуэн гынат, яра жапым муын, Майти ден Ямела вашла серышым возгаленыт.

Госпитальыште шуктымо пашажым аклен, Майти Байрамовнам «Отличник санитарной службы» знак дене палемденыт. Сеҥымаш кечым тудо шинчавӱд йӧре Берлиныште вашлийын. 1946 ий апрельыште, Сеҥымашым лишемдымаште надыржым аклен, «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-45 г.» медальым да шергакан пӧлекым - шагатым - пӧлекленыт. 1946-шо ийыште эвакогоспитальым реформироватлымек, 1915-ше Рӱдӧ клинический военный госпитальыште тыршен. 

Рвезе чон йӧратынеже да йӧратыме лийнеже. Майти Байрамовна тиде госпитальыште эмлалтше Благовар районын шочшыжо Исмагил Юсупов дене палыме лийын. Икте-весым йӧратен, 1947 ий августышто ешым чумыреныт. Пелашыжын служитлыме 62313-шо войсковой частьыш куснен, гарнизонысо лазаретыште медшӱжарын сомылжым шуктен. А 1950 ийыште Берлин гыч Уфа олаш илаш пӧртылыныт. Тылеч вара тудо, пенсийыш лекмешкыже, тусо кокымшо номеран роддомышто медшӱжарлан ыштен. Пашажым аклен, 1957 ийыште Майти Байрамовнам «Отличник здравоохранения» знак дене палемденыт. 1970 ийыште «За доблестный труд» медаль, 1986 ийыште 2-шо степенян Отечественный сар орден оҥжым сӧрастарен. 

Илымышт годым Майти Байрамовна ден Ямела Сатаевна эре вашкылым кученыт. Куаныштымат, ойгыштымат лош пайленыт. Ешышт дене ваш унала коштыныт. «Авам Уфаш сомыл дене але квалификацийым кӱкшемдыме курсыш миен гын, эре Майти кокай дек пурен, илен. Южгунам арня, тылзе илашыже логалын. Аначыш толмыж годым Майти кокаят, авамым ужде, мутланыде каен огыл. Вараракат мемнан деке Ушменыш унала толыт ыле. Икте-весыштлан эре вучен илыме уна лийыныт. Иктаж ныл-вич ияшем годым Майти кокай мылам пеш мотор тувырым пӧлеклен ыле», - шарналта Ямела Сатаевнан Руфина ӱдыржӧ. Чаманаш веле кодеш, Майти Байрамовна ден Исмагил павайын икшывышт лийын огыл. Но тиде ешыште эре икте-весым пагалымаш, йӧратымаш шӱлыш кумыл шижалтын. 

Илышыштышт эн пиалан рвезылыкым пырля эртарымылан, ала чыла ойгым, куаным лош пайлен, икте-весылан полшен, сеҥен лекмылан Ямела Сатаевна ден Майти Байрамовна илышыштын пытартыш кечышт марте келшымашыштым кӱкшын акленыт да араленыт. 

Автор:Ф. БАЙТУКОВ. Илиш район.
Читайте нас: