8 февраль - Россий наукын кечыже. Поэзий кумылан учёный

Эртыше идалык мучаште В.М. Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий шанче институтышто Любовь Абукаеван марий юмынйӱла дене кылдалтше монографийжын презентацийже эртыш. Тиде кечынак Любовь Алексеевна 55 ияш лӱмгечыжым палемдыш. Тунам тудо кугезе коча-коважлан, аваж ден ачажлан да туныктышыжо-влаклан чон гыч лекше таумутым ойлыш. У научный книгам почмеке, икымше лаштыкыштак лудына: «Кугезе кочам, карт Эсыки кугыза, да кугезе кувавам, Мачук кува, лӱмеш. Кумал кодымыштлан тауштен». «Молан?» йодышлан Любовь Алексеевна тыгерак вашештыш: «Ош марий калыкын кумалтышым эртарен шогымыжо, марий юмынйӱлам кучен шогымыжо - тиде калыкнан рӱдӧ, эн тӱҥ вийже. Кузе тидым умылаш? Ме кумалмына годым кавашке кӱзыктена, ме тулышко пуртена, да каваште улшо ПЕРКЕ ешаралт шога. Вара Юмо-влак мыланна тиде ПЕРКЕМ йӱр але лупс семын волтен шогат. Тиде мемнан кумалтыш мутыштына моткоч раш коеш. Кузе кӱшыл тӱтыра ӱлыкӧ вола, ӱлыл тӱтыра кӱшкӧ кӱза да мӱндыр тӱтыра лишке толеш. Чыла тиде йӱлашкына шыҥен. Теве ончалза, кузе марий ӱдыр-влак куштымышт годым кидыштым, лыжган гына кӱшкӧ нӧлталын, ӱлыкӧ волтат, шолаш да пурлашке савыралыт.  Кум тӱтыра кокласе Ош Юмынан йӧратыме калыкшын - марий калыкын - илыш умылымашыже йӱлаште. Садлан мемнан кугезе коча-кована-влак тидым умыленыт да эре кумалын шогеныт, эсогыл неле жапыштат, кунам Юмылан ӱшаныше-влакым чотак поктылыныт. 

Пӱртӱс чонан, тудын вийже кугу. Тӱняште мо гына уло - чылажат чонан. Тидым мемнан кугезына-влак шижын иленыт. Тӱням тыге умылымыштым нуно марий йӱлана гоч мыланна шыҥдарашак тыршеныт. Ме кызыт тидым шарнен, пӧртылтен, вияҥден шогышаш да кушкын толшо у тукымлан кучыктен кодышаш улына».

У монографийыштыже Любовь Алексеевна марий кумалтыш мутым, калык мурым, туштым, юзо мутым да молымат йылмызе семын шымлен. ЮМО, ОТО, КӰСОТО, ОНАПУ, ШУЛЫК, ПЕРКЕ, СЕРЛАГЫШ да моло мут-влакым умылаш тыршен да нине тӱҥ умылымаш-влакын мом ончыктымыштым радамлен. 

Тыгай шымлымашым лудат да вигак йоча пагыт шарналтеш: коҥга воктене мелнам кӱэштын шогышо авана, чоклен-чоклен сортам чӱктышӧ коча-кована да моло еш йӱланат. Йоча шинча ужын, шӱм-чоныш пурен, ушеш лакемалт кодын да жапын-жапын тудо, поснак тӱрлӧ марий пайрем годым, «мемнанат вет тыгай лийын…» манын, ушыш пура. Чынак лийын, тудо уло да ончыкыжымат лиеш - шке йӱланам палена, моланжым умылена да тудым йочана-влаклан туныктен кодена гын. Тидлан Любовь Абукаеван шымлымашыже пешак полшен кертеш, шонем. Тудо чон поянлыкнам радамла. А тиде - мемнан чоклымо мутна, илыш чыным почын пуышо мурына, ямле семан такмакна, чодыраште, вӱд воктене, моло вере мом ышташ лиеш але ок лий шотышто ойӧрына-влак, кочай-бовайна-влакын акрет илыш нерген каласкалымышт, пӱртӱсыш лектын, Юмылан пелештыме мутышт да молат. «Молан тиде кӱлеш?» йодышлан, шонем, вашмутым кычалын ала-кушко кайыман огыл - тудым марий чонна шижтара. Кузе? Илышыште шке йӱланам шуктена гын, чонлан лайык лийын колта, сайлан ӱшан шочеш. Тыге вет? А чонышто ласка гын, кап-кылыш ала-кушеч вий-куат толеш да умбакыже илыме шуэш. Тиде ШИЖМАШ - чон поянлыкна. Тудын ИЛАШ ПОЛШЫШО ВИЙЖЕ уло. Кугезына-влак тидым умыленыт да садлан икшыве-влаклан ончыктен коденыт. Чонышто илыше да айдемын ӱшанже дене кылдалтше тыгай йӱланам шымлаш вич ий ончыч, 2020 ий 1 январьыште, МарНИИЯЛИ-ште посна лабораторий почылтын. Тиде лабораторийын пашажлан кӧра вич ий жапыште юмынйӱлана дене кылдалтше конференций-влак эртышт, шанче паша-влак савыкталтыч. 2022 ий кеҥежым, мутлан, Россий кӱкшытан конференцийыш Пошкырт кундем гычат онаеҥ-влак толыныт ыле. Конференцийын материалже посна книга дене савыкталте. 2023 ийыште Йошкар-Олаште Любовь Абукаеван «Уна мурышто - марий йӱла» книгажын презентацийже эртыш. Тудын дене палдарыме годым Любовь Алексеевнан ойлымо шомакше ушеш кодын: «Унам ончымо йӱла муро дене поян манына гынат, тушко тыгак марий калыкмутат, туштат, йомакат, туныктен ойлымат, молат пурат. А мурыштыжо гын марий кочкыш-йӱышнат, чийыме вургемнат, койыш-шоктышнат, родо-тукым кылнат, икманаш, марий калыкнан уло илышыже возалт кодын». 

Марий учёный шуко мурым пала да шымла гына огыл, эше тудо калык мурым мураш йӧрата. Ямле йӱкшӧ дене муралтен колта, мутшым келгын умыла, сем ойыртемжым шижеш да муро поянлыкнам шке чоныштыжо ашна. Муралтыме ик мурыжо тыгай: 

Чодырашке пурышым - 

                          чодыра ямле,

Нурышкыжо лектым - 

                              нур ямле. 

Шочшем-влак толыныт - 

                               виге эсен,

Ракмат ышташ Юмылан 

                                     вуй эсен. 

Ик олмажым кумыте пӧлена,

Ӱмырешат пырля-лай илена. 

2024 ий 25 декабрьыште эртыше «Концептосфера марийской этнической религии» лӱман монографийын презентацийжат еш йӱла пайрем семынак эртыш: пырля-пырля погынен, кугезына-влакым шарнен, поэзий кумылым пӧлеклен, икте-весылан тауштен, Любовь Абукаева шке пашаж дене погынышо-влакым палдарыш. Тиде научный книгаже тудын тымарте марий йӱланам шымлыше-влакын тӱҥалме пашаштым умбакыже шуя. 

Любовь Алексеевна эше эртыше жапым шарныктыше тошто вургемым арала: коважыным, аважыным. Ожнысо солык-влак эсогыл муро книга-влакын комышкыштат кусненыт. Шкенан марий йӱланам пагалымыже поэзий корнылашкат возын. Теве 2020 ийыште лекше «Ал да гӱл» почеламут книгаштыже «Йӱлана почеш» посна ужаш уло. Тушеч «Кугарнян» лӱман почеламутшо кугезына-влак деч толшо сугынь семын йоҥга: 

Кече нӧлтмӧ годым 

                                 кынелман,

Шоктын пуртыман 

               мелна ложашым.

Кенанен*, руашым 

                         нӧштылман,

Пидын Перке Юмо ден 

                              каҥашым.

Кӱэшталза пушкыдо мелнам,

Погыналын ӱстел йыр шичса.

«Кугу Юмо саклыже мемнам», - 

Пелешталын, шер 

                    теммеш кочса. 

Когыльо ден сийлыза унам,

Муралтен эсогыл колтыза.

Кинде пуш ден 

                 нӧлтшӧ кумылдам

Икте-весыланда ваш почса. 

Кугарня тек кугарня лиеш:

Кинде пуш тек Юмо дек кӱза.

Йӱлана ила тек курымеш, 

Илышланна тек лиеш оза. 

 *Кенанен - куанен, чон шулен.

Мемнан шке йӱлана кугезына-влакым шарныме-уштымо да пӱртӱсым аклыме дене кылдалтын. Тиде йӱлан вожшо келге, а вийже - моткоч кугу.