Ялук шарныкта

Армийыште тудо Дальний Востокышто служитлен. Танкын командирже, ротын старшинаже лийын. «Мыйын командирем пеш поро, Украина гыч ыле. Хабаровский крайыште полковой школым тунем лекмеке, мыланем сержант званийым пуышт да танкын командиржылан шогалтышт. Вара Чукоткыш наҥгайышт, ик ият пеле тушто служитлаш перныш. Мемнан ончыч кок офицер ыле, вара нуно кайышт. Взводна командир деч посна кодо. Лач тунам мыйым командирлан шогалтышт. Мемнан кум 34-ше танк ыле. Нунын дене учений-влакым эртаренна. Мый дечем вара тиде частьыштак Тынбай гыч Эрик Ибаев служитлен, старшина лийын. Но тунам уже 56-шо, 57-ше танк-влакым конденыт манын ойлен ыле», - шарналта армийысе пагытшым Филимон Шайбакович. 

Службо деч вара Анатолий Шайбакович (ме тудым школышто тыге манынна - авт.) шочмо Тынбай школыштыжо пашам ышташ тӱҥалын. Армий деч ончыч Благовещенск оласе педучилищым тунем пытарен да ик ий школышто пашам ыштен. Сандене армий деч вара самырык туныктышым вигак школыш налыныт, тушто сулен налме канышыш лекмешкыже тыршен. 1990-ше гыч 2002-шо ий марте Тынбай школын директоржо лийын. Чумыр паша стажше 38 ийыш погына. «Старший учитель» званий дене палемдалтын. «Жапыштыже НВП-м намияш верештын. Эше варарак Казаньыште специальный учебный подразделенийым тунем пытарышым. Лейтенант званийым пуышт. Тачысе кечынат мый военный формемым чием. Теве школын 150 ияш юбилейжылан ямдылалташ тӱҥалме. Ӧрдыжеш кодаш ом шоно, кертмем семын ты пашаш ушнаш тыршем», - ойла пашан ветеранже, пагалыме туныктышем да наставникем Филимон Шайбакович Ибатов. 

Мемнан тунемме жапыште Тынбай школышто музей сайын пашам ыштен. Тушко мыят коштынам. Тиде 5-6-шо классыште тунеммем годым лийын. Шарнем, тудо пу зданийыште верланен ыле. Мемнан тошто школнан оралтыжат чыла пу гыч лийын. Кум тунемме зданийын иктыштыже, пакча воктене, школын музейже верланен. Тиде зданийыштак школын библиотекыже ыле. Книгам налаш але сдатлаш мийымем годым, вуйым чыкен, музейыш ончалде чытен омыл. Очыни, тидым шекланен, музейлан негызым пыштыше туныктышына Анатолий Шайбакович Ибатов мыйымат музей пашаш «шупшыльо». Ом шылте, мыланем келшен, сандене  мом йодмыжым шукташ тыршенам. Урок пыта да музейыш вашкем ыле, яра жап лектеш гын, адак тушко куржынам. Мый гына огыл, класс гыч икмынярын коштынна. Анатолий Шайбакович мыланна эше историй предметым туныкта ыле. Пеҥгыдын йодын, сандене урокышкыжо мый ямдылалтде мияш лӱдынам. Но историйым келгын палымыже да оҥайын каласкалымыже чот келшен. Эше историй урок умбакыже мыланем музейыште шуйнен. Тушто ялын, школын историйже, сарын ветеранже-влак нерген эше шукырак пален налме гай чучеш. 

Школ музейыште икмыняр ужаш ыле, кажныже - посна теме дене. Кажне тунемше могай-гынат стендлан вуйын шоген. Мыйым, шарнем, «Школын историйже» стендлан пеҥгыдемдыш. Музейыш мийыше-влаклан экскурсовод семын каласкалаш кӱлын. Ойленам вет. Тольык кузе? Тачат ӧрам. Туге чот вожылам ыле! Тидым туныктышем, Анатолий Шайбакович, кызытат шарна. 2022 ий августышто ялыш мийымем годым вашлийын мутланымаште ойлыш. 8-ше классым тунем пытарен, ял гыч кайымемлан 33 ий эртен гынат, пагалыме туныктышемым ончычсо семынак военный формо дене ужым да чот куанышым. «Формыжо гына изиш шинчаш тӱҥалын. Мый ынде шкежат туртам дыр… Вет шагал огыл, 11 ий уже пенсийыште улам», - ончычсо семынак шыргыжале Анатолий Шайбакович. Школ музейыш пурышна, эртышым шарналтышна. А тудыжо поян да моткоч оҥай. Тунам школ музейыште Кугу Отечественный сарыште йомшо салтак-влакым кычалме отряд пашам ыштен. Поисковик-влак коклаште мыят лийынам. Сарын ветеранже-влакым кычалын, кушко гына серышым возен огынал. Вашмут толын гын, тиде куан лийын да умбакыже пашалан кумылаҥден.   

Икана мемнам, изи поисковик-влакым, туныктышына ик ветеран деке унала наҥгайыш. Шочмо ял деч торашке, Архангельский районыш. Ынде ветеранын лӱмжымат, илыме вержымат ом шарне, но тушко мийымым да чодыра воктене пу пӧртыштӧ илымынам шарнем. Тушто икмыняр кече лийна. Пӱртӱс ужарге ыле, очыни, майыште тиде лийын. Эрдене кынелат да эҥерыш шӱргым мушкаш куржат. Кочкаш шке шолтена ыле. Тунам мыланем, шочмо ял да Бирск ола деч тораште лийдыме ялысе икшывылан, пеш кугу путешествий лийын. Мый эше Архангельский областьыш миенам манын шонем ыле. Варарак гына умыленам: миеннаже улмаш тора Архангельск областьыш огыл, а Башкирийын вес районышкыжо.  Туге гынат миен коштмаш уш-акылым пойдараш чот полшен. Архангельск районыш ме икмынярын миенна. Пырля кӧмыт лийыныт, нунат, шонем, тудо пагытым шарнат. 

Вес гана кычалше отрядын чолга еҥже-влакым туныктышына Смоленск кундемыш наҥгайыш. Шарнем, мемнан класс гычат мийышт. Тушечын школ музейыш сар годсо ятыр экспонатым конденыт ыле. 

Тунамсе пагыт да школ музейыште пашам ыштыме нерген таче мыланем капрон ялук шарныкта. Тудым школышкына Моско гыч унала толшо Михаил Беловын пелашыже (2005 ий гыч Тынбай школна изак-шоляк Беловмыт лӱмым нумалеш - авт.) пӧлеклен ыле. Военный наука доктор, профессор Михаил Ипатович ден пелашыже лач могай ийыште толмыштым кызыт ом шарне, но тиде 1985-1987-ше ийлаште лийын. Тунам мыланна, музей паша дене кылдалтше ӱдыр-влаклан, пӧлек шотеш зäҥгар тӱсан, ший корнан, вошткойшо мотор капрон ялукым пуышт. Тиде ялук мыланем шерге пӧлек ыле. Тидлан ынде 35 ий утла эртен гынат, мый тудо капрон ялукым тачат аралем, тудым музей экспонат семын аклем. Тудо мыланем шочмо школем, пагалыме туныктышем да музей паша нерген ушештара. 

А наставникемын кумылжо кызытат боевой. Пытартыш ийлаште тудо пошкудо У Тынбай ялыште ила. Сулен налме канышыште улеш гынат, самырык-влакым куштымо да нуным илышлан ямдылыме сомыл чонжылан тачат лишыл. Тудын вуйлатымыж почеш ял калыкын полышыж дене 45 суртан пошкудо ялыште Кугу Отечественный сар нерген шарнымашым аралыше памятникым ыштеныт. «Тиде памятникым ме 2018 ийыште почна. Район гыч вуйлатыше-влак толыныт ыле. Пеш сай кугу пайремым эртарышна, - каласкала Анатолий Шайбакович. - Памятникна кум ужаш гыч шога: «Элна верч вуйыштым пыштеныт», «Сеҥымаш дене пӧртылыныт» да «Тылын труженикше-влак». 

Тиде шарнымаш вер эше теве мо дене шерге: тушто моло верысе гай фамилий ден инициалым огыл, а фамилий ден лӱмым возымо. Чылаже шӱдӧ утла фамилий ден лӱм. Айкаш, Орина, Салипа, Сапия, Кульзима, Малека, Элкай, Шаялче, Эрсуло, Эмалче да молат. Тидыже ялыште илыше кова-кочайна-влакын ямле марий лӱмышт огыл мо? Эше тиде марий ялын эртыше илышыже. Мут толмашеш, Анатолий Шайбакович эн изи ӱдыржылан коважын лӱмжым пуэн.  

«Самырык-влак кызыт паша укелан але вес амаллан кӧра ял гыч каят. Тиде кумылым волта. Кӧ пала, илен-толын, кугыжаныш шке политикыжым вашталта да ял озанлыкым утларак вияҥдаш тӱҥалеш гын, ӧрдыжкӧ кайыше-влак ала мӧҥгеш, ялыш, пӧртылаш тӱҥалыт. Тидлан мый пешак ӱшанем», - каласыш чеверласыме годым туныктышем Анатолий Шайбакович Ибатов.