Шаран кундемын чолга эргыже

Кажне районын историйже тӱҥ шотышто калыкшын биографийже дене кылдалтын. Варажым нуно, кеч-кушто илат гынат, кундемыштым да уло калыкнам чапландарат. Тыгай еҥ-влак Шаран кундемыште, тушто марий-влакын чотышт моло верласе деч шагалрак гынат, ожсек ятыр лийыныт. Революций деч ончыч чапланыше лӱм-влакым шарналташ гын, тиде изак-шоляк П.П. Глезденев ден Л.Я. Мендияров. 100-150 ий ожно П. Глезденев калыкнан шинчымашыжым нӧлташ, грамотым шараш шонен пыштен, тидлан кӱлешан книга ден учебник-влакым ямдылымаште тыршен, тӱрлӧ курс-влакым почын, 1915-1917 ийлаште «Война увер» икымше марла газетым луктын.

Тудын шольыжо Л. Мендияров марий школ, учебный заведений-влакым почмо, образований, просвещений пашаште чот тыршен. Нуно коктынат 1917 ийыште Бирскыште Икымше марий съездыште участвоватленыт да тудын пашажым вӱденыт. А Л.Я. Мендияров нерген делегат-влак посна резолюцийым луктыныт: «Гражданин Мендияров - один из лучших сынов нации, он достоин ее любви и признательности…»

Кызытсе писатель-влак кокла гыч Д. Исламов уло марий калыклан пале кышам коден. Тудын возымо почеламутшо Марий Элын кугыжаныш гимнышкыже савырнен.

Кугу сар жапыште талешке мужыр семын Тукбаевмыт ойыртемалтыныт. Вате-марий сарыште кредалыныт, коктынат илыше пӧртылыныт. Патырлыкым ончыктымыштлан Татьяна Хисматовнам 2-шо степенян Отечественный сар орден, «За отвагу», «За оборону Сталинграда» да моло медаль-влак дене, Ислам Тукбаевичым Йошкар шӱдыр орден да шуко медаль дене наградитленыт.

Тиде кундем гычак кок спортсменын - Олег Саитовын (вожшо Пекшаул гыч) да Рима Баталован - лӱмышт тӱня кӱкшытыштӧ йоҥга. Шаран кундемыште илыше кызытсе чолга еҥ-влакын лӱмыштымат ончыкташ лиеш: А. Асмаев, Г. Ахметшина,

Н. Давлетова, В. Миндияров…

Тачеш мый районнан 90 ияш юбилейже вашеш эше Мишкан районын кок вуйлатышыже нерген ушештарынем. Тиде Шаран кундемын шочшыжо-влак П.М. Звездин да Д.Д. Шуматбаев.

П.М. Звездин ончыч Калтасаште райком секретарь лийын. Тушеч самырык-влакым «Метростройыш» сайын мобилизоватлымыжлан Л.М. Каганович тудлан личный легковой автомашинам пӧлеклен. 1934-1936 ийлаште партий Мишкан райкомын секретарьжылан ыштен, 1937 ийыште Краснокам педучилищын директоржо должность гыч моло «националист» семынак репрессийыш логалын.

1978-1990 ийлаште партий Мишкан райкомын икымше секретарьжылан Д.Д. Шуматбаев ыштыш. Районлан 90 ий гын, Дмитрий Давлетовичлан таче 80. Районын илышыштыже 12 ий жапыште тудо могай кышам коден?

Тыгай кӱкшӧ должностьыш шуаш тудлан чынже денак виян личный качествыже-влак, пӱсӧ уш-акылже, шинчымашыже, опытшо полшеныт але партийын номенклатурный спискышкыже логалше случайный еҥ улмаш?

Тиде йодыш-влаклан вашмутым пуаш тудын илыш корныжым, биографийжым сайынрак ончалаш кӱлеш. Д. Шуматбаев 1940 ий 15 майыште Шаран районысо Уялыште илыше кресаньык ешеш шочын. Ешыштыже нылымше йоча. Ачаже ялыште грамотым палыше, организатор шӱлышан еҥлан шотлалтын, садлан колхозым вуйлаташ ӱшаненыт. 1939 ийыште ончыл председатель семын Москвашке ВДНХ-ш миен, тушто пӧлек шотеш велосипедым пуэныт. Кугу сар тӱҥалмек, фронтыш каен. Тудлан мӱшкыреш кодшо эргыжым ужаш пуйырен огыл, сар пасуэш вуйжым пыштен.

Ныл эргым да ик ӱдырым пелашыже шкет нӧлтен, эр гыч кас марте колхоз пашаште тыршен. Йочаже-влакат изинек тыршышан, пашам йӧратыше лийын кушкыныт, аваштлан эре полшеныт, шудым, чодыра гыч пум тер да изорва дене шупшыктеныт. Авашт, икшыве-влак шужен ынышт шинче манын, сурт озанлыкшым шот дене кучаш тыршен: ушкалышт, шорыкышт, кайыквусышт, мӱкшышт лийыныт, пакчаште пареҥгым, тӱрлӧ емыжым куштеныт, уржа ден кынем ӱденыт. Тыште шукыракшым Дмитрий ден Пётр изаже тыршеныт. Лектышым авашт пазарыште ужален, налогым тӱлаш, икшывыже-влаклан кучылташ оксам ыштен. Йочаже-влакым ончыкыжо кузат тунемаш, образованный айдеме лияш таратен шоген. Шотан икшыве-влак тидым сайын умыленыт, поснак Дмитрий эре сайын тунемын, Мешер шымияш школым Похвальный грамота дене пытарен. 13 ияш гыч каникул еда колхозышто тыршен: пасум куралын, шудым солен, имне дене кылтам пуртен. Акпарс школышто кыдалаш образованийым налмек, ик ий Оренбург областьыште кӱртньыгорнышто пашам ыштен да 1958 ийыште Совет Армий радамыш каен. Кум ий гыч демобилизаций деч кум-ныл тылзе ончыч командований тудым (тунам тугай положений лийын) вузыш вступительный экзаменым сдатлаш колтен. Д. Шуматбаев БСХИ-н агрофакышкыже пураш чыла экзаменымат сайын кучен да студент ешыш ушнен. Институтышто сайын тунемын, 80 теҥге (тылзаш пашадар кугыт) Ленинский стипендийым налын, мер пашам тыршен шуктен - группыжын старостаже, факультетыште комсомол организацийын секретарьже лийын.

1967 ийыште, вузым отличий дене пытарен, шочмо районышкыжо пӧртылын. Самырык агроном, суртыштыжо ик кечымат каналтыде, «Победа» колхозышто пашам ышташ тӱҥалын. Кӱкшӧ шинчымашан грамотный специалист уло теоретический да практический шинчымашыжым илышыш шыҥдараш тыршен, у йӧн ден технологий-влакым кучылтын. Мутлан, тудын ойжо дене шемшыдаҥым кумда радам дене ӱденыт да нигунам лийдыме кӱкшӧ лектышым налыныт. Мландым шыжылан келгын куралде, ӱмбал ужашыжым пудыратен гына ӱдаш тӱҥалыныт, кӱкшӧ лектышан у сорт шурно урлыкым илышыш шыҥдареныт. Тыге кӱчык жапыште Д. Шуматбаев районышто шуко палышан, виян специалист лӱмым сулен налын. Кум ий гыч тудым районысо ял озанлык управленийын тӱҥ агрономжылан шогалтеныт. 1972 ийыште кугу Мичуринский совхозым кокыте пӧлымек, Д. Шуматбаевым у «Акбарисовский» совхоз директорлан шогалтеныт. Пешат начар инфраструктуран у озанлыкым тудо вич ийыште пеҥгыдын йол ӱмбаке шогалтен. Совхоз ятыр продукцийым ужален, сай парышым налаш тӱҥалын, шуко у объектым: пилорамым, столярный цехым, техобслуживаний пунктым, гостиницым, йочасадым, клубым, кок пачашан конторым, кок пачеран ятыр илыме пӧртым да молымат - чоҥен. Калык пашам куанен ышташ тӱҥалын, сай пашадарым налын, квартальный премийым кӱрылтде тӱленыт, паша вер, илыш условий чылалан ӱшанле ончыкылыкым сӧреныт. Моло дене пырля вуйлатышат тыгай илышлан куанен тыршен, вет тудын чыла шонымашыже, тыршымыже вӱдыш каен огытыл, кӱлеш результатым конденыт.

Но 1977 ийыште Дмитрий Давлетовичым вучыдымын КПСС Шаран райкомын кокымшо секретарьжылан сайленыт, идалыкат эртен огыл - КПСС обкомыш инструкторлан налыныт. 1978 ий гыч КПСС Мишкан райкомын икымше секретарьжылан ышташ тӱҥалын. Районышто тунам эн кугу власть партий район комитетын кидыштыже ыле. Теве тыгай илыш да паша биографий дене Д.Д. Шуматбаев Мишкан районыш толын, районым вуйлаташ тӱҥалын.

Шке гыч ешарем - элыштына ял озанлык министр-влак кокла гыч кажныже тыгай корным эрта гын, таче ял илышын сӱретше вес тӱрлӧ лиеш ыле докан.

Мутат уке, Д.Д. Шуматбаевын КПСС Мишкан райкомым 12 ий вуйлатыме жапыштыже районышто шуко паша ышталтын. Тидлан тудын шинчымашыжат, опытшат тӱрыснек ситеныт. Тӱҥ задачылан ял озанлыкым, ял калыкын илышыжым нӧлталмашым шотлен. Тыге чыла вере паша условийым саемденыт, механизацийым, обслуживатлыме йӧным уэмденыт, колхоз, совхозлаште пачер-влакым чоҥеныт. Пример шотеш тунамсе ик изирак озанлыкын - Аптыкаев лӱмеш колхозын председательже Тукбаев дене мутланышым. Тудо тунам шым-кандаш ий коклаште мом ыштымым каласкален лекте: тиде Монар, Корак яллаште 2 ушкал вӱта, 2 зерносушилка, 2 ЗАВ-20, кӱ гыч кугу шурно склад, 1000 тонн пареҥгылан типовой хранилище, шоган саклаш типовой хранилище, 2 километр водопровод, 14-15 километр газопровод, йочасад, кок пачеран 6 пӧрт, шоҥго-влаклан 2 пӧрт, Корак ял воктене пӱя ышталтыныт, сӧсна фермым капитально ачалыме, ятыр корным тӧрлымӧ, Монар школым чоҥаш тӱҥалме. «Тудо жапыште чыла паша партий райкомын вуйлатыме да кӱштымӧ почеш ышталтын, - ешарыш Николай Исламович. - Но Дмитрий Давлетович кугу вуйлатыше семын кабинетыште шинчаш йӧратен огыл, эре калык коклаште, пашаеҥ-влак воктене лийын, чыла ончен савырнаш тыршен, чумыр обстановкым пален шоген».

Мишкан районын 1990-2000 ийласе вуйлатышыже А. Аптулманов тыге шарналта: «Дмитрий Давлетович уло кумылын пашам ыштыш. Тудын годым шуко корно, школ-влак ышталтыч. Ял озанлык производствым вияҥдыме верч чот тыршыш, лач тунам автотракторный парк-влак шке тӱсыштым сай велыш алмаштышт, ферма-влак асфальтироватлалтыч. Д. Шуматбаев район верч тыршымаште шке вийжым ыш чамане».

«Дмитрий Шуматбаев пашаштыже эре кӱлеш результатыш шуаш, шонен пыштымыжым шукташак тыршен, тидлан шкенжымат, южгунам молымат чаманен огыл», - ойла 2007-2015 ийлаште район администраций вуйлатышылан ыштыше В.М. Андреев.

Тиде ойым ешараш кӱлеш, шонем, вет кеч-могай пашаштат кеч-могай вуйлатышын (изи але кугу) оппозицийжат лиеш, кӧ дыр иктаж-могай ӧпкежым шылтен кондыштара, а кӱлеш жапыште ӱчымат шуктен кертеш.

Элнан историйже гыч шукына шарна докан: кодшо курымысо 80-90-ше ийлаште «плюрализм, демократий» мут-влак чот шарлышт да илышыш шыҥышт, коммунист партийын вийже утыр иземе. Ушан да самокритичный Д.Д. Шуматбаев тидым жапыштыже шижын да умылен шуктен да 1990 ийыште шке ойжо дене партий райкомын икымше секретарьже должность гыч кораҥе.

Адакат, шонем, пеш чын ыштен, вет идалык гыч Б. Ельцинын указше дене партийын структурыжо-влак петыралтыч. Тыге 50 ияш пӧръеҥ вуйлатыме паша гыч кораҥе, вес кугу должностьым кычалде, Мишканыштак районысо урлыкаш станцийым вуйлаташ тӱҥале да вич ий тиде пашам шуктыш. Илышыште ыштыме тиде ошкылжо адакат тудын ушан-шотан да тиде жапыштак проста айдеме улмыжым ончыкта.

Но, илен-толын, кеч-кӧмат шочмо кундемже сагындараш тӱҥалеш. Шуматбаевмыт ешат 1995 ийыште Шараныш пӧртылын. Дмитрий Давлетович шым ий «Шаранагрогаз» ООО-н Куйбышевский отделенийыштыже управляющийлан ыштен. Тиде паша гыч кайымек, 62 ияш пенсионер адакат яра шинчен кертын огыл. Шкаланже йӧршеш палыдыме у занятийым муын - район музейым почаш шонен пыштен. Да тиде пашалан адакат кид кергалтен пижын. Тудо районын чыла изи-кугу яллаштыже лийын. Тӱрлӧ еҥ-влак деч, школлаште материалым, экспонат-влакым поген, лӱмлӧ еҥ-влакын фотографийыштым, наградыштым, моло ӱзгар-влакым кычал муын. Кундемыштышт илыше тӱрлӧ калык-влаклан: башкир, татар, марий, чуваш, руш - музейыште посна национальный пӧлемым ыштен. Тыге Шаран районышто музей почылтын да эн шергакан достопримечательностьыш савырнен. Дмитрий Давлетович тиде музейым лач лу ий вуйлатен.

Д.Д. Шуматбаевын 70 ийым темымыже кечын - 2010 ий 2 июньышто (Шочмо кечыже документыште тыге возалтын.) - Пӱнчер ял гыч В.И. Павлов, Ардаш гыч П.М. Мазиев да мый юбилярым саламлаш мийышна. Ончылгоч каҥашыме семын тудо мемнам музейыште вашлие да кок шагат лишке мыланна экскурсийым эртарыш, чыланнамат ӧрыктарыш, аптыратыш. Кузе тыге йӧршын палыдыме пашаште тыгай сомылым шукташ лиеш? Чыла ӱмырашлык, ак дене висаш лийдыме, чыла радамлыме, чыла верыштыже, ойлен мошташ ок лий, ужаш гына кӱлеш. Икманаш, руш манмыла, талантан айдеме чыла вереат талантан. Суртышкыжо намийыш, уна ыштен колтыш.

Статьям кошартыме деч ончыч Мишкан район Ветеран-влак совет председатель Ю.Г. Балахнина дене мутланышым. Тудо 1983-1990 ийлаште партий райкомышто Д. Шуматбаев дене пырля пашам ыштен, ончыч инструктор, вара идеологий пӧлка вуйлатыше лийын. Тудо Д. Шуматбаев нерген пеш шуко поро мутым ойлыш.

Меат Дмитрий Давлетовичым чапле юбилейже дене саламлена да пеҥгыде тазалыкым, поро шоҥгылыкым, илышыштыже чыла сайым тыланена!

Читайте нас:

Новости партнеров

1 ғинуарҙа саҡ үлемдән ҡалған

На уровне молекул

“Ана капиталы” акчасы калган иде

Главный редактор - Губаев Игорь Иванович.

При использовании материалов гиперссылка на сайт cholman.info обязательна.

Категория информационной продукции 12+

Связь, информационный технологий да массовый коммуникаций сферым эскерыше Федеральный службын Башкортостан Республикысе Управленийже 2016 ий 11 июльышто ПИ ТУ02-01543 № дене регистрироватлен.

Мы в соцсетях:

ВКонтакте - vk.com/cholman

Telegram - https://t.me/cholmantv

Я.Дзен - https://dzen.ru/cholman

ОК - ok.ru/cholmanrb

TikTok - tiktok.com/@cholman.tv

Телефон

Телефон: 8(34783)7-07-97.

Электрон почто

[email protected]

Адрес

Адрес редакции, типографии: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, Березовское шоссе, 4А, 1 этаж. Для писем: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, 8-е почтовое отделение, а/я 116, для редакции газеты «Чолман».