Шочмо кундемлан вуем савем

Чылажланат (темым ойырен налаш да статьям возаш, йылме поянлыкым кучылт мошташ) паша кокла гыч тунемалтын. Тӱҥалтыш жапыштак рушла гыч кусараш тунемаш пернен. Тидланже кум ий почела (1968-1971 ийлаште) пропаганде ден агитаций отделыште «шинчымем» полшен. Тушко тӱҥ шотышто руш автор-влак возеныт, чылажымат кусараш кӱлын.

Поро мут дене шарналтем «Марий коммуна» газетын тунамсе редакторжо, офицер-фронтовик да прозаик Петр Григорьевич Корниловым. Тудо огыл гын, журналист корнем, можыч, вес семынрак кая ыле. Редактор мылам ала-мо шот дене ӱшанен, мыйым эре кугурак да кугурак должностьыш кусарен: литсотрудник, старший корреспондент, отдел вуйлатыше… Изиш варарак ответственный секретарь лийын шинчым.

Иктаж куд-шым ий гыч мылам редакцийысе кугу опытан журналист-влак шке книгам ямдылаш темлышт. «Тыйын, - маньыч, - ятыр оҥай статья ден очеркет печатлалтыныт. Нуным иктыш чумыро да издательствыш намиен пу». Тыгак ыштышым, да 1978 ийыште «Пиал нерген муро» икымше книга лекте. Тудын почеш вес книга-влак «шочыч».

Журналист пашалан кӧра пеш шуко лӱмлӧ еҥ дене вашлийынам да кутыренам. Икымше ганаже - руш актер, РСФСР-ын заслуженный да Марий АССР-ын калык артистше Андрей Шарский дене. Пашаш толмемлан тунам кум тылзе гына эртен ыле, а Шарскийлан 65 ий темын. Тудо Йошкар-Ола сценыште Лениным модшо икымше артист улмыж дене чапым налын.

А тылеч вара мыняр тыгай вашлиймаш лийын? Шотлен от пытаре. Драматург-влак Сергей Николаевын, Николай Арбанын, калык артист Тимофей Григорьевын, вате-марий Майя Романова ден Степан Кузьминыхын, писатель Ким Васинын, критик-влак Ахмет Асылбаевын да Сергей Ибатовын, композитор Алексей Искандаровын, поэт Осмин Йыванын, Мария Васильевна Еремееван (Лекайнын ватыжын), Дмитрий Орайын Ираида ӱдыржын, Пеналче Семенован (Эрыканын ватыжын) мӧҥгыштышт ятыр гана лийынам, суртоза-влакын ойлымыштым колыштынам, йодышым пуэденам. Тиде нигунамат ок мондалт. Тыгак шарналташ лиеш 1974-1992 ийлаште композитор Андрей Эшпай дене ойласыме да тудын икмыняр интервьюжым печатьыш ямдылыме нерген. Тыгай еҥ-влак дене вашлиймашыжак - кугу пиал.

Журналист корно мыйым Венгрийысе Ваш областьыш, Украинысе Львовыш, Ленинградыш, Саранскыш, Чебоксарыш, Свердловск областьын Арти районышкыжо, Пензыш намиен шуктен. Мордовийыште Марий АССР-ын культур кечылаже эртыме жапыште Саранск олан эн мотор унагудыштыжо Миклай Казаков дене ик номерыште илышна, а ик кечын Сура эҥерыште Валентин Колумб, Аркадий Крупняков, Геннадий Матюковский да моло дене пырля йӱштылна…

Кажне еҥлан шочмо ялже, олаже ача-ава гаяк шерге. Мыйын ялем - Мишкан районысо Кучывай. Калык ожнысек тыге - «Кучывай» манын - ойла гынат, ала-молан Кульчубай манын серат. Моло ик ялынат лӱмжӧ денат тидым огыт ыштылыс: кузе ойлат, тугак возат. Колынам: южо еҥ Тымбай олмеш Тынбай манын ойлаш да сераш темла. Но калык шукертсек Тымбай манешыс.

Шочмо ялем ончылно шке порысемым (парымемым) мыняр-гынат иземденам – кодшо ийлаште тушто илыше еҥ-влак нерген «Улат ава гай, шӱмбел Кучывай» книгам луктынам. Конешне, тудо чаплыжак огыл, но мо кертмемым ыштенам. Тунам жап пеш шагал ыле - ял пайремлан возен да печатлен шукташ тыршенам.

А ынде - кызытсе паша да эн чот тургыжландарыше йодыш-влак нерген. Нуныжо эн ончычак шочмо йылмына да литературна дене кылдалтыныт.

Чаманен ойлаш перна, кызыт журналист-влак гына огыл, йылмызе-влак шкештат - шукышт - марла чын да сайын возен огыт мошто. Ик-кок примерым гына ончыктем. Ончыгече гына Марий радион пашаеҥже шкенжын ямдылыме тыгай уверым лудын пуыш: «Нацпроект-влакым илышыш шыҥдарымашым шуктымаште ситыдымаш лийшаш огыл». А мо тугай «шыҥдарымашым шуктымаш»? А вет ты пашаеҥ самырык огыл, стажше 30 ийым эртен. Але ик заслуженный журналист тений октябрьыште серен: «Вашке Ю. Байгуза ден В. Пектеевын возымо «Окса тул» спектакльын премьерже лийшаш». Спектакльым тымарте шындат ыле, а ынде возаш тӱҥалыныт улмаш.Тыгай «шедевр-влакым» статьяшке пурташ гын, тудо мучашдымын кужуш савырна, окен ярнет.

Кодшо ийлаште «Йылмын озаже кӧ: калык але шанчыеҥ тӱшка?», «Мо ышталтеш марий йылмыште?», «Марий йылмызе марла возен мошта мо?» статья-влакым возенам ыле. Кумшыжо «Марий Эл» газетын кум номерешыже лекте. Но мыйын нӧлталме йодыш-влакым каҥашымашке, кызытсе йылмына нерген мутланымашке нигӧ ыш ушно, пуйто чыланат: туныктышат, писателят, ученыят - «кеч-мом ыштылышт, мылам керек» манын шонат. Йӧра эше ик профессор-музыковед йӱкшым пуыш, но тудо шке статьяж йымалан фамилийжым огыл, а псевдонимым шынден ыле. Тиде еҥже - Олег Михайлович Герасимов, поэт-баснописец Микайын эргыже. Тудо мыйын возымым, шочмо йылмына верч тургыжланымым чынлан шотлен. «Чолманын» лудшыжо-влак огыт пале дыр: О. Герасимов «О. Микк» подпись дене «Ончыкышто» да «Марий Эл» газетыште ятыр ойлымаш ден повестьым печатлен.

Кызытсе марий литературым ончалына гын, калык писатель (поэт) ден лауреат-влакын пошымыштым вигак ужына. Но тидын годым чынжымак сылне произведений: роман, повесть, пьесе, поэме-влак - «пошаш» нигунарат огыт шоно. Кушто улыт Чавайнын «Элнетше», Шкетанын «Эреҥерже», Ялкайнын «Оҥгыжо», Лекайнын «Кугезе мландыже», Николаевын «Саликаже», Арбанын «Кеҥеж йӱдшӧ», Казаковын, Анатолий Бикын, Чалайын, Якимовын лирикышт, Колумбын «Порылык» поэмыж дене тӧр шындаш лийше мурсаска-влак? Тыгайже веле огыл, икмардалан шотлалт кертше произведений укелан але ялт шагаллан кӧра «Ончыко» журналыште лушкыдо роман, повесть да ойлымаш, тыгак моло тӱрлӧ серкалымаш лектедат. Але эшеже рушлам печатлат. А вет рушла серымым савыкташ ынде посна журнал уло, тудо «Литера» маналтеш.

Икмыняр цифрым ончыктем. Совет жапын пытартыш шым ийыштыже (1984-1991) Марий АССР-ыште ик еҥланат «калык писатель (поэт)» лӱмым пуымо огыл. А кызытсе тыгаяк жапыште, 2012-2019 ийлаште, мемнан дене шым калык мутмастар ешаралтын. Икте-кокыт огыл, а шымыт! Тышеч коеш: тиде кугу лӱмым сайын шоналтыде, айдемын талантше уло-укем ончыде пуэдат. Тидымак каласаш лиеш С. Чавайнын, М. Шкетанын, Олык Ипайын лӱмыштым нумалше госпремий-влак шотышто.

Ойлыманат огыл, чаплӱмым да премийым чынак сулышо-влакат улыт. Пытартыш лу-латкок ийым налаш гын, тыгайлан шотлем руш Анатолий Спиридоновым (тудо «Югорно» эпосым возен, моло сай пашажат ситышын), курыкмарий Виталий Петуховым, землякна-влак кокла гыч - Анатолий Тимиркаевым, Валентина Изиляновам, Мария Илибаевам.

Ош тӱняште, творческий еҥ-влак коклаште тынар ий илымек, паленам, умыленам: чынжымак талантан айдеме шочынак скромный лиеш, тудо шкенжым кеч-кунамат шот дене куча, шке лӱмнержым нӧлташ тӧчен, кызытсыла ойлаш гын, пиаритлен, огеш кошт, ик званий почеш весым йыгылен, кӱшыл инстанцийлашке огеш куржтал; эшеже - шкенжын шонен лукмо амал дене иктым да весым печатьыште да погынымашлаште вурсаш ок толаше. Мый 1960-1970-ше ийла годсек литератур ден искусство тӱняште «пӧрдам», сандене кузежым-можым да кӧн кузе коймыжым изиш веле огыл палем.

Такше мый науко степенян литературоведат, критикат омыл, сандене чумыр литературлан акым пуэн ом керт. Тӱҥ пашам - сылнымут, искусство мастар, журналист-влакын илыш пӱрымашыштым келгынрак пален налаш да тидын нерген возаш. Сар жап нерген ойлымо годым «Нигӧат, нимоат ок мондалт» манына. Тыгак каласаш лиеш мемнан деч ожно илыше уста еҥ-влак нерген. Нунын лӱмыштым, пашаштым палышаш да шарнен илышаш улына. Тиде суапле шонымаш дене кажне у очерклан, статьялан пижам.