Шочмо кундемлан вуем савем

Кызыт, 2011 ий годсек, «Кугарня» газет редакций пелен «пӧрдам». Мыйым штатыш налыныт, самырык журналист-влаклан полшен шогем, шкешотан консультант але наставник улам. Шкежат серкалем. «Кугарняшке» гына огыл, моло газет ден журналлашкат. «Ямде лий» газет редакций кодшо ийлаште мылам «Почетный юнкор» лӱмым пуэн.

Кодшо 2018 ий мылам икмыняр куаным кондыш. Иктыже пытартыш жапыште кок ийлан ик гана эртарыме книга конкурс дене - рушлаже тудо «Книга года Марий Эл» маналтеш - кылдалтын. Тиде творческий таҥасымаш кажне гана Марий тиште кечын, 10 декабрьыште, иктешлалтеш. Марий книга издательство тиде конкурсыш 2017-2018 ийлаште шкенжын савыктыме ятыр изданийым, тидын шотыштак «Шӱшпык ото» ден «Муро - илыш, муро - вий» лӱман-влакым, пуэн улмаш. «Шӱшпык отыжо» - мыйын шкемын книгам, тушко марий литератур да посна писатель-влак нерген шымлымаш очерк-влак пурталтыныт. Кокымшыжо, «Муро - илыш, муро - вий», уста поэт, Сталинский премий лауреат Миклай Казаковын 100-шӧ идалыкшылан пӧлеклалтын. Тудым мый составитель семын ямдыленам. Конкурсын жюриже «Шӱшпык отым» марла серыме эн сай книгалан шотлен, тыге мый премийым да лауреат лӱмым нальым. А Казаков нерген книгам ямдылымемлан конкурсын Дипломжым пуышт.

2018 ийыште Марий АССР-ын калык писательже, драматург Сергей Николаевын шочмыжлан 110 ий да тудын «Салика» комедийжым икымше гана шындымылан 80 ий теме. Тиде кок дате вашеш Марий издательстве «Салика» сборникым ямдылаш мылам ӱшанен пуыш. Книга тудо талук мучаште лектын шуо. Тушко чапланыше «Салика» пьесын марла да рушла текстшым, драматургын «Годы творческих поисков» шарнымашыжым, тыгак Сергей Николаевын илышыже да творчествыж нерген каласкалыше статья-влакым пуртымо. Тышеч визытшым мый серенам, книгаште нунын чумыр кугытышт - 120 странице.

80 ий жапыште «Саликам» ятыр гана (1938, 1939, 1942, 1954, 1956, 1966, 1973, 1976, 1988, 1999, 2004 ийлаште) шындыме, чылаже 900 наре гана модын ончыктымо. 1937 ийыште икымше спектакльым ямдылыме улмаш, но критике, рашрак каласаш гын, писатель Анатолий Айзенворт (Деревяшкин), ты комедийым «осалым кондышо пьесылан» шотлен, сандене тиде икымше постановко калыклан ончыкталтде кодын. У книгаште саде «каргыше» рецензий, тыгак тулеч варасе спектакль-влакым лончылышо статья-влак (чылаже кандаше) печатлалтыныт.

Драматург Сергей Николаев «Салика» деч посна эше ятыр пьесым возен, тышеч шукыжо Марий театрыште, а икмынярже Руш драмтеатрыште шындалтын. Нунынат лӱмышт кумдан палыме: «Латкандашымше ий», «Вӱдшӧ йога», «У саска», «Лейтенант Огнев», «Шинелян ӱдыр», «Элнет серыште», «Шочмо кече», «Айвика», «Мланде пеледеш», «Ӱжара волгалтеш» («Вӱдшӧ йога» драмын вес вариантше), «Кугу толкын», «Комиссар-влак». У книгаште нине пьесе-влакынат сценический пӱрымашыштым почын пуымо. Икманаш, «Салика» сборник Сергей Николаевын илыш корныжым да мурпашажым келгын пален налаш йӧным пуа. Тылеч посна книгашке 65 фотосӱретым пуртымо.

Тиде книган ош тӱняшке лекмыжым 2018 ийысе вес кугу куанлан шотлен кертам.

«Книга года Марий Эл» конкурс дек пӧртылын, эше теве мом каласаш лиеш. Тиде конкурс мылам ик гана веле огыл куаным конден. 2006 ийыште эртарыме творческий смотрышто «Илыш муро. Марий сылнымут: ий да еҥ-влак» сборникемым «Марла возымо эн сай книга» номинацийыште сеҥышылан шотленыт. 2012 ийыште «Колымшо курым. Жап. Айдеме. Пӱрымаш» очерк сборник «Марий Элыште илыше еҥ-влак нерген эн сай книга» номинацийыште лауреат лийын. 2016 ийыштат, руш манмыла, пиал шыргыжале: мыйын ямдылыме «Кӱрылтшӧ муро. Марий литератор-фронтовик-влакын мурсаскашт» книгалан икымше верым пуышт.

Кугу лӱман, талантан еҥ-влакын илыш корныштым шымлыме, тунемме паша шымлыше еҥлан шкаланжат пеш пайдале. Уста еҥ-влакын мом да кузе ыштымыштым ончен, тый шкежат уш-акылетым да шӱм-чонетым пойдарет, илышым сайынрак умылаш тунемат, литератур ден искусствын историйыштым - мый шукыж годым тиде темылан серкалем - келгынрак пален налат.

Тенийсе ий мылам тыглай огыл ыле - октябрь мучаште 80 ийым темышым. А документ почеш мый варарак, 1940 ий 8 январьыште, «шочынам». Тиде кугу датылан кӧра Марий издательстве «Ончалтыш» («Взгляд») книгам лукто. Тушко сылнымут мастар-влак Тихон Ефремов, Шабдар Осып, Тыныш Осып, Яков Элексейн, Александр Ток, Василий Юксерн, Чалай Васлий, Миклай Казаков, композитор-влак Иван Палантай, Кузьма Смирнов, ученый-фольклорист Ксенофонт Четкарев нерген очерк-шымлымаш-влакым да икмыняр молымат пуртымо.

Тений 29 ноябрьыште М. Шкетан лӱмеш Марий национальный театрлан ик курым теме. Тудын тӱрлӧ ийласе пашаже да марий сценыште модшо актёр-влакын илыш корнышт нерген эртыше пел курым наре жапыште шуко гана серенам, посна очерк-влак шкемын книгалаште да коллективный сборниклаште савыкталтыныт. Чырык курым ончыч, 1994 ийыште, Марий драмтеатрын 75-ше идалыкше вашеш книгам ямдылаш мылам ӱшаненыт ыле. Тыге кугу форматан да 260 страницан «Илышын воштончышыжо» книга лекте. А тений Марий драмтеатрын шочмо кечыж вашеш шке окса дене «Шӱм-чон воштончыш. М. Шкетан лӱмеш Марий театр: 100 ияш корнын йыжыҥлаже» книгам савыктышым. Тудат изиак огыл - 300 наре страницан. Тышеч 16 страницым фотографий-влаклан ойырымо.

Мыланна, эрвелмарий-влаклан, тидыже оҥай да шерге. Марий театрын организаторжо да икымше тӱҥ режиссержо Иван Тимофеевич Беляев 20-шо курым тӱҥалтыште Эльянысе (Николо-Березовкысо) второклас-сный манме школышто тунемын да тӱҥалтыш класслаште туныкташ правам налын. А могай ийлаште тиде лийын - пале огыл. Тунем пытарымек, ик але кок ий кызытсе Башкирийысе школышто пашам ыштен. Кушто да могай ялыште - тидыжат пале огыл.

Чылажат селькор паша гыч тӱҥалын

Мый журналист профессийлан нигуштат тунемын омыл. Чорай школышто 10-шо классыште тунемме годым (1956 ий) Мишкан районын «Коммун корно» газетышкыже серкалаш тӱҥалынам. Тунамак журналист лияш кумыл шочын. Но шонымем вара иже шуктен кертынам. Армийыште кум ий коштын толмеке, 1962 ийыште Марий пединститутыш тунемаш пурышым да вич ий гыч дипломан педагог-языковед лийым.

Шочмо Башкирийыш пӧртылаш направленийым налынам ыле, но илыш сапым журналистике могырыш шупшыльым. 1967 ий июль кыдалне мыйым «Марий коммуна» газет редакцийыш корреспондентлан (тунам литсотрудник маныт ыле) нальыч. Шындышт культур, литератур да искусство отделыш. А туштыжо поэт-влак Миклай Казаков ден Макс Майн пашам ыштат ыле, мый кумшо лийым. Ик ий гыч мыйым вес пӧлкаш кусарышт.