Эдылбика кокай

Поро шинчаончалтышан, весела кумылан Эдылбика кокай суртышкыжо толшо кажне еҥым порын вашлиеш, чылалан сай шомакым муэш. Кугурак ийготан еҥ деке калжым шинчаш, ой-каҥашым йодаш, ожнысо илыш нерген каласкалымыжым колышташ, шке кундемысе марий йӱла нерген пален налаш ялыште илыше Алма ӱдыржӧ, родо-шочшыжо, уныкаже-влак толын коштыт, ончыч пошкудыжо-влакат уло кумылын пуреныт (кызыт яра пӧрт-влак веле йошток шинчат). Эдылбика Константиновна шомак мундыражым рончал колта гын, колыштын от нойо, муралтен колта гын, шӱм-чонышкет логалеш. Кокай, ӱмыргорныжо куштылгыжак лийын огыл гынат, йӧсӧ ончылан нигунам вуйым сакен огыл, чылажымат сеҥен лектын.

Эдылбика кокайын яндар вуйшонышыжлан ӧраш гына кодеш. Эртыше пагытым ийжыге, кечыжге сайын шарнен каласкала: «Мый 1932 ий 12 ноябрьыште Шаран районысо Усола ялеш шочынам. Ачам, Константин Ильич Кожин, Чекмагуш район гыч куснен толшо чуваш улмаш. Илья кочам Федя да Федот шольыжо-влак дене пырля Шалтык эҥер воктен апшаткудым ыштеныт, тушто кӱртньым таптеныт. Чуваш рвезе Усолаште марий ӱдырым, Алтынбика Байгузинам, йӧратен шынден да марлан налын. Йӧратымаш саскаште куд икшыве шочынна: 1931 ийыште - Темырбика,1932 ийыште - мый, 1935 ийыште - Степан, 1936 ийыште - Митрофан, 1937 ийыште - Меҥылбика, 1939 ийыште - Меҥайбика. Кок шольына изинек черланен колыш, кызыт кумытын илыше улына. Меҥылбика шӱжарем Тумбагуш ялыште ила, миен-толын коштына. Меҥайбика шӱжарем татарлан марлан лектын, Белебей районышто улеш.

1941 ийыште кугу сар тӱҥале, ачамым войнаш налын кайышт. Авам куд изи икшыве дене шкетын кодо. Ачанам вучен ышна шукто, «Увер деч посна йомын» манме серыш тольо. Темырбика акам дене кугурак улына ыле, садлан уло сурт сомыл мыланна логалын. Шӱжарнамат, пакчамат ончышна. Авана мемнан верч чот тыршыш, ик кечат шужен ышна шинче. Тудо кок ушкалым, кок презым, шуко шорыкым ашна ыле. Шӧр, торык, ӱмбал деч ышна кӱрылт. Авам, муш шӱртӧ дене мешакым урген, Буздяк район татарлан ужален. Тачат шарнем, саде татар 30 мешак уржам конден кодыш. Тунам мешак 1 пуд пурыман, 16 килограмман, ыле. Авам, Усола вӱдвакшыште уржам йоҥыштен, киндым кӱктен пукшен. 1947 ийыште пеш шужен ий лие, шуко еҥ нер да умша гыч вӱр йоген колыш.

Усола школышто 4 классым тунем пытарышымат, 5 классыш Акпарс школыш кайышым, куд тылзе тунемме деч вара, телым, йолеш чияш укелан кӧра школыш коштмым чарнышым. Авам ний йыдалым шке тодеш ыле. Йоча шуко, кажныланна ыштенат шуктен огыл дыр.

Школышко эр-кас кандаш уштышым йолын коштынна. Школ гыч пӧртылмеш, йыдал шӱтлен лектеш, кылмена ыле. Тунам кажне еҥын илышыже неле улмаш. Чиен лекташ чапле вургем, шер теммеш кочкаш ситыше кинде лийын огытыл, сандене изинек пашаш кычкалташ логалын. Мемнан пакча шеҥгелнак пасу ыле. Шошым ӱдырамаш-влак, шӱйышкышт комдым сакен, эр гыч кас марте шурным ӱденыт. Тудо пасум шкенан ушкал дене тырмалаш лектынна. Уржа-сорла годым тушко кылтам пидаш коштынна, йӱдым каваныш оптенна. Пасушко шӱкшудым кӱраш коштмымат шарнем. Ӱдыр-влак дене пасушко мурен-мурен каенна, мурен-мурен толынна.

А кужу теле кастене моло ӱдыр-влак дене пырля, ик суртышко погынен, межым шӱдыренна, пиж ден носким пидынна, моло кидпашам ыштенна, тыгодымак мурым муренна, модынна».

Тыге кече кечым поктен, ик идалык весым алмаштен. Изи нарашта ӱдыр кушкын шогалын.1950 ийыште, 18 ийым темымеке, вербовка дене Октябрьский олашке траншейым кӱнчаш поген наҥгаеныт. Трубам пыштышаш траншейым келгын, 2,25 метр келгытаным, кӱнчыктеныт.

Кок ий тушто ыштымеке,1952 ий июльышто ялыш пӧртылын да лесничествыш пашаш пурен.1954 ий 14 мартыште, сайлымаш кечын, Минлигарей Султангареев Акпарс клубышто Эдылбикам ужын да кастенжак Усолаш имне дене ӱдыр налаш миен. Самырык мужыр куд ий Акпарсыште Минлигарейын ешыштыже илен. Эдылбика лесничествыште пашам ыштен, Минлигарей почтым шалатен. Лесничество гыч пырням налын, пӧртлан пурам чоҥеныт. 1960 ий кеҥежым, вӱмам поген, нӧлтен шынденыт да тиде ийынак посна илаш лектыныт. Еш кугемын, поче-поче йоча-влак шочыныт: Анна - 1955 ийыште, Владимир - 1956 ийыште, Айдемыр - 1958 ийыште, Алма - 1960 ийыште, Татьяна - 1963 ийыште, Мария - 1966 ийыште. Вате-марий 58 ий пырля иленыт, куд икшывым ончен куштен, шинчымашым налаш полшеныт, кумда илыш корныш луктыныт. 2012 ийыште Минлигарей павай ош тӱня дене чеверласен, Владимир эргыштат ӱмыр шуде колен.

Кокай окнаш ончалешат, илыш корныжым умбакыже радамлен каласкала: «1960 ийыште «Мичуринский» совхозым ыштышт. Ме коктынат совхозышто пашам ышташ тӱҥална. Павай имньым ончыш, киндым шупшыктыш, а йӱдлан школ-интернатыш ороллан коштеш ыле. Мый телыже-кеҥежше эртак амбарыште тыршышым, 1983 ийыште пенсийыш лектым. Анна, Айдемыр, Алма икшывем-влакат сулен налме канышыште улыт. Таня ӱдырем Белебей олаште «Автонормаль» заводышто диспетчерлан, Мария Туймаза олаште йочасадыште воспитательлан тыршат. Чылан тунем лектыныт, ешым чумыреныт, ынде шкештат коча-кова улыт. Мый пеш поян улам: 12 уныкам да 18 кугезе уныкам куандарат. Кокай йочаже-влак нерген тыгерак муралта:

Малайлан поян улам (Диалект мут-влакым вашталтыме огыл).

Пашалан писе Эдылбика кокай чыла вере шуын. Икшыве-влакат пашалан уста кушкыныт. Пӧрт кӧргыштӧ кызытат чыла сомылым шке ворандара. Чыла вере арулык озалана. Кокай пашалан вел огыл, мураш-кушташат пеш мастар. 87 ияш улеш гынат, ик пайремышкат мийыде огеш код. Кугече ден Семыклан моло еҥ семынак ямдылалтеш, унаш налеш, шкежат пырля коштеш. Марий йӱлам пагала, кажне пайремыште ямым пурта. Илыш дене кылдалтше муро ден такмак-влакым тыманмеш кычал муэш але шонен луктеш.

Эдылбика Константиновна кызытат «Шаранские просторы», «Чолман» газет-влакым лудеш, радиом колыштеш, телевизорым онча. Илыш дене тӧр ошкылаш тырша. Мийымем годым мылам кум папкым ончыктыш, мый ӧрынат колтышым: иктыштыже газлан, весыштыже электричествылан, кумшыштыжо телефонлан тӱлымӧ квитанций-влакым радамлен оптен. Икманаш, тыгай еҥ деч мыланна тунемман да тунемман.

Кокайын капка воктекыже чӱчкыдын машина-влак толын чарнат - тӱрлӧ вере илыше икшывыже ден уныкаже-влак унала толын коштыт. Кызыт тудо кугу пӧртыштӧ шкетын ила. Минлигарей павай дене тудым 1985 ийыште шуктен пуреныт. Таня ӱдыржӧ пӧртын тӱжвал могыржым пеш моторын сӧрастарен, пластик пробкыла гыч тӱрлӧ персонаж-влакым ыштылын.

«Авана нерген чоныштына улшо мутым ойленат пытараш огеш лий. Тудым уло кумылын йӧратена, таза-эсен, кужу ӱмыран лийже манын тыланена. Ынде, шкежат ава лийшын, пеш сайын умылена, куд йочам шочыкташ, ончен-кушташ, тура корныш шогалташ, ӱмыр мучко мут дене, паша дене полшен шогаш куштылго огыл. Пеш кугу тау аваланна таче марте тыршен илымыжлан, мотор, поян кумылжылан, пушкыдо ямле чонжылан, мемнам порын вашлийын, моторын ужатен колтымыжлан. Икшывыже, уныкаже да кугезе уныкаже-влак деч кугу-кугу тау!» - чонжым почо Таня ӱдыржӧ.

Илалше-влакын шке илышышт нерген каласкалымыштым колыштын, тӱням вес шинчаончалтыш дене ончалат, чыла вес семын аклаш тунемат. Вет кандашле-индешле ийыш шушо коча-кова-влак илышыштышт мом гына ужын огытыл!? Нунын мом чытен лекмыштым иктыланат ужаш ынже пӱрӧ. Садлан, каласкалымыштым колыштмек, кызытсе илышыштына лекше тӧрсыр изирак умылыдымашла веле чучеш.