Финляндий гыч Санюш акай

Александра Тимирьяновна - ме тудым изинек Санюш акай манынна - Павасола ялын ÿдыржö улеш. Тудо колхозышто тыршыше Темырьян Тимирбаев павай ден Тойгалче кокайын шуко икшыван ешыштышт шочын-кушкын. Ялысе кандашияш школ деч вара, туныктышо лияш шонен, Благовещенск педагогический училищыште шинчымашым поген. А варажым илыш корныжо элнан рÿдолашкыже наҥгаен.

1978 ийыште Москвасе М. Горький лÿмеш Литературный институт пелен мемнан кумдан палыме землякна, писатель Александр Михайлович Юзыкайнын тыршымыжлан кöра марий кусарыше-влакым ямдылыме курс почылтын. Лач тунам Благовещенск педучилищыште пытартыш ий тунемше-влакым курсышко тунемаш пурашлан творческий таҥасымашке ушнаш йодыныт. Тиде пашам тунемше-влак коклаште Надежда Ивановна Бушкова виктарен. Пошкырт кундемыште конкурсым эртен, Павасола ялын шочшыжо-влак Александра Тимирбаева да Гуля Казанчина Литературный институтыш экзаменым кучаш каеныт. Ситыше баллым поген, Москва олаште студент илыш дене илаш тÿҥалыныт. Нуно рушла гыч марлашке, марла гыч рушлашке литературно кусараш тунемыныт. Родо-тукым йылме семын марий студент-шамыч финн йылмым шымленыт.

1983 ийыште ÿдыр-влак институтым тунем лектыныт. Йошкар-Олаште кок тылзе пашам ыштымек, Александра Москвашке Наука академий пеленсе национальный школ-влакын шанче институтышкышт лаборантлан куснен. Марий кундемыште шочын-кушшо рвезе, Гнесинмыт лӱмеш музыкальный училищым тунем пытарыше Олег Сельдюков дене ешым чумыреныт. Кок йочан ача-ава лийыныт. Чаманен каласаш логалеш, Санюш акайна ик жап гыч пелашыж деч посна кодын, икшывыже-влакым шкет ончен куштен.

1986 гыч 2017 ий марте Александра Тимирьяновна Россий Наука академийын йылме-влакым шымлыме институтыштыжо тыршен. Тудо шанче пашам шуктен, вес институтлаште туныктен да кусарыме пашам намиен, марий йылмыш руш да вес элласе классика произведений-влакым кусарен. Нунын коклаште Н. Островскийын «Поздняя любовь», А. Вампиловын «Прошлым летом в Чулимске», Ч. Диккенсын «Сверчок за очагом», Жан Батист Мольерын «Тартюф, але шояче», Уильям Шекспирын «Пöртылшö пиал» произведенийлам каласаш лиеш. Чыла нине пьеса-влакым М. Щепкин лÿмеш театральный училищыште тунемше марий студент-влакым туныктымаште кучылташ 1996-1997 ийлаште кусарыме. Пытартыш кок пьесыже варарак книга семын савыкталтын.

Санюш акайна институтышто научный пашалан кыртмен пижын. Тыге, шымлыме пашам намиен, Александра Тимирьяновна филологий наука кандидат лийын. 2010 ийыште А.Т. Сельдюкован «Прибельский диалект марийского языка» научный пашаже, 2011 ийыште «Исследование марийского диалекта в иноязычном окружении (прибельский диалект)» монографийже савыкталтыныт. 2017 ийыште Москваште «Калтасинский диалект марийского языка» пашаже ош тӱням ужын.

Тачысе кечылан Александра Тимирьяновна Финляндийыште Усикаупунки олаште (1721 ийыште Россий ден Швеций коклаште Йӱдвел война пытыме годым тушто Ништадтский мир подписатлалтын) Томи Сиивонен пелашыж дене ила, калык университетыште руш йылмым туныкта. Тушто самырык, кокла ийготан да пенсийыш лекше финн-влак йылме-влакым веле огыл, тÿрлö пашаланат тунемыт. «Финн калыкын йÿлаже, койыш-шоктышыж нерген мом каласен кертыда?» - йодым. «Мыйын шонымаште, суоми - эпле калык. Йоча-влакым изинек шочмо йылмым, йÿлам, элым йöраташ, пагалаш туныктат. Шке элыштын да калыкыштын илыш-корно йыжыҥлажым шарнат, шымлат да сайын палат. Кажне ялыште манме гаяк шке тоштерышт уло. Тушто озанлыкыште кучылтмо иктаж 300-400 ияш ÿзгар-влакат аралалтыт. Тиде тоштер-влак калыкын илыш корныжым шарнаш да палаш полшат. Кидпашалан пеш мастар улыт. Йот йылмымат тунемыт. Мотор йÿкан мурызо калык улыт. Тошто калык мурышт пеш шуко. Ончычрак изинек черке мурым туныктымылан шоҥго-влакат сылнын мурат. Черке пайрем-влакым шукынжо, Юмылан ÿшаныше огытыл гынат, черкыш коштын пайремлат. Суоми калык эн ончыч шке элыште ыштен лукмо кочкыш-йÿышым да сатум пагала, йöрата да налеш, шкенжын сатум ыштен лукшыжо-влаклан нöлталалташ полша. Уржа кинде финн калык кочышлан шотлалтеш. Финн-влак, вес элыш шукырак жаплан илаш каят гын, кöстенечлан уржа киндым намияш йодыт», - каласкалыш тудо.

Шочмо марий йылмына нергенат, чон вургыжын, ятыр ойлышна. «Шочмо йылме - мыйын илышем. Туныктымо, кусарыме, шымлыме пашам-влак чылажат марий йылмына дене кылдалтыныт. Ялышке толмем годым ава-кова-влакын икшывышт да уныкашт дене рушла ойлымыштым ужам-коламат, тидлан ӧрам. Чаманен каласаш верештеш, да те шкежат паледа, марий йылмым марий ялыште гына пеш келгын тунемаш, сайын палаш да кучылташ лиеш. «Марий йылме пасу капка лекмеш гына» маныт гынат, мыйын шонымаште, изинек рушла пеле-пуле ойлымашынат пайдаже кугу огыл. Туге чучеш, пуйто ава-ача-влак икшывыштым шочмо йылмышт деч лÿмынак йӱкшыктарат. Ты илышыште рушла ойлаш тунемде кодшо шагал дыр, но шочмо йылмым ава шöр дене шыҥдарыман, варарак тунемаш йöсырак лиеш. Адакше умбакыжым ава-ачаланат туныктыдымыштлан öпке огеш лий. Тÿҥалтыш вич-куд ий, школ марте икшыве дене шочмо йылме дене ойлет гын, йоча тудым нигунам огеш мондо, руш йылме школышто куштылгын толеш. Шочмо йылмым палымаш - моло йот йылмым тунемашлан негыз. Самырык-влаклан шочмо марий йылмына деч вожылман огыл, мöҥгешла, марла ойлен моштымо дене кугешныман. Шочмо йылме - тиде ача-ава, кугезе мланде, шочмо вер-шöр шÿлыш. А кузе тудым йöратыде, пагалыде, шкендым шижше-умылышо айдеме лийын кертат? Марий калыкнан йылмыжым, йÿлажым аралаш, шуарен колташ кÿлеш. Тачысе кечын шочмо йылмым палышым, шке калыкше дене кугешнышым да эше йот йылме дене кутырен моштышо еҥым тÿнямбалне пагалат. Тидым самырык-влаклан умылен моштыман. Финляндийыште марий улмемым пален налытат, эше кумылынрак кутырат, родо-шочшо семын ужыт», - тыгай чон шонымашым ойлыш марий шанчызе-землячкына.

Йот элыште шочмо кундемым сагыныме нерген йодмемлан Александра Тимирьяновна тыгерак вашештыш: «Москваште илыме годымат ачай-авай дек, ялыш толын кайыме шуын. Но вес элыште илыме годым эше чотрак сагындара. Шке кумылжым почаш мотор марий йылмым моштен кучылтшо сылнымутчо Э. Анисимовын мутшо дене каласем: «Шочмо вер эн шерге. Шочмо вер - ава. Тудын деч чеверже мо уло - ала?»