Ӱмыргорно але Авамын сугыньжо

Меҥас Шамуратовна Баймурзинан (ялыште чылан Галя кокай маныт) ятыр ийготым погымыжым паленам, но суртышкыжо пурен шогалмеке, тынар шуко ияш улмыжлан ӱшаныме шуын огыл. Тудо мыйым ӧрыктарыш: телевизор воктенсе тумбычкышто «Кугарня» газет шинчалан перныш, ӱстембалне «Чолман» газетым шарен пыштымым ужым, окна воктен ургымо машина, тушто ургаш тӱҥалме ал тӱсан марий тувыр урвалте койылалтышт, а шкеже диван воктене кӱнчыла орава дене межым шӱдырен шинча ыле. Чонем куан тул авалтыш. Галя кокай моткоч чулым, кумылзак, мутланаш йӧратыше улеш. Тудо 1935 ийыште Соказаште шочын, ӱмыржымат шочмо ялыштыжак эртара.

Молан мийымем пален налят, пелештыш: «Мый «Чолман» марла газетым налде кодмаш уке, лудашак тыршем, тӱрлӧ вере илыше марий-влакын илышыштым эскерен шогем. Шинчам пӱсӧ, таче марте лудаш, пидаш, ургаш, межым шераш-шӱдыраш, имыш шӱртым керлаш ик ганат шинчалыкым (очким) чиен омыл.

Тений 18 августышто 83 ийым темем. Тазалыклан ӧпкелымаш уке. Кечын яндар южыш лектын коштам, магазиныш миен толам. Чотак йокрокын чучеш гын, йӱран-луман игечым шотыш налде, Люда пошкудем дек пурен лектам, кӱшыл уремыште илыше Маша йолташем дек ошкылам. Икте-весе дене кылым кучыде огеш лий, вет самырык годсек келшен илыме йолташ-влак кокла гыч ынде коктынак веле кодынна».

Галя кокай - Кугу сар пагытысе икшыве. «Сар тӱҥалме годым 6 ияш веле ыльым, - манеш тудо. - Туге гынат сурт коклаште шогылтынам, шӱжарем-влакым онченам. Ачам сарыште тушман ваштареш кредалын. Илыш неле, кочкаш ок сите ыле. Авамым пеш чаманенам, садлан эре полшаш тыршенам. Авам мыйым изинек ургаш туныктыш, 7-8 ияшак йолан машина дене ургем ыле. Вара изи савам налын пуыш, шкенан оралтыште солаш туныктыш. 10 ияшак олыкышто шудым соленам.

Соказа школышто ныл классым тунем пытаренам. Умбакыже тунемаш жапем лийын огыл, пашам ышташ кӱлын. Пасуш шӱкшудым кӱраш коштынна, кылтам пидынна да, орваш оптен, идымыш шупшыктенна. Кок еҥ дене шогалын, пуалтыме машина дене пырчым пуалтенна. Кечыгут ноен пыталтеш ыле, тыгай пашам эре 12-14 ияш ӱдыр-влак ыштеныт. Южгунам идымешак малаш кодынна. Изиш каналтенна да адак пуалтенна. Телым чодыра гыч пум, фермысе презе-влаклан олык гыч шудым издер дене шӱдыраш логалын. Шошо велеш Осиновка ял гыч, 15 килограмман мешакым тупеш пыштен, пасуэш ӱдышаш шурным нумал ямдыленна. Йолна нӧрен, кылмен пытен, шке чот ноенна. Толын шумеш, йыдал шаланен пыта, кандыраже гына кодеш ыле…

Авам черле лие, 35 ияшак колыш. Мыланем, тунам 13 ияш ӱдырлан, тыгай сугыньым пуэн кодыш: «Галя ӱдырем, мыйын илышаш ӱмырымат иле, мыйын уждымо порым тый уж, поро марийлан мий, сайын иле». Авамын сугыньжо чынак шуо, чылан верчынат илем.

Авам ден ачамын ныл ӱдырышт шочынна: мый, Вера, Рая, Роза. Ачам, авамым да ныл икшывым кудалтен, вес ӱдырамаш деке кайыш, ялыштак вес еш дене илыш. Авай колымо деч вара ачам кум шӱжаремым (Эн изи Роза кок ият пелаш тулыкеш кодо.) Бурай район Курач ялысе йочапӧртыш наҥгайыш. «Манда ава дене илаш неле лиеш, лучо кугыжаныш онча, пукша-йӱкта, туныктен луктеш», - мане. А мыйым кувавам ончен куштыш. Кок ий шӱжар-влакын кушто улмыштым ышна пале. Вера ден Роза шукертак ош тӱня дене чеверласеныт. Рая шӱжарем кызыт Курский областьысе Железногорск олаште ила».

Меҥас Шамуратовна мыйын тӱткын колыштмем ончалят, мутшым умбакыже шуйыш: «18 ийым темышымат, вербовка дене торф лукмашке поген наҥгайышт. Ленинград ола воктене илышна. Бригадир-влак мемнам «маленькие душечки» маныт ыле. Тушто мый ик ий гына ыштышым. Ӱдыр-влак урген моштымемым пален нальычат, тувырым, ончылсакышым, пешметым, шовырым ургыкташ тӱҥальыч. «Тый мыланна урго, ме тыйын олмешат планым темена», - маныт ыле. Ургаш черетым ыштен, тавален шогеныт. Мый шкеак выкройкым ышташ тунемым. Тунам урген моштышо еҥым пеш акленыт.

Йоча-влак кушмо жапыште вургем налаш оксат шагал, магазиныште кӱлеш чиемат уке ыле. Икшывем-влаклан вургемым шкеак урген чиктенам».

Мыят эргыже-влаклан мотор шем фуфайкым урген чиктымыжым кызытат шарнем. Ожнырак Галя кокай заказ почеш шуко урга ыле. Ты сомылым кызытат огеш кудалте. Шуэнрак гынат, аман марла тувырым, пешметым ургаш йодыт. Йӱдвел кундем, Свердловский область, пошкудо ялла гыч толшо-влакат улыт. Кокай иктымат савырен огеш колто, йодмыштым шукташ тырша.

Галя кокай 1955 ийыште тиде ялынак Баяз Баймурзинлан (ялыште чыланат Пая маныт ыле) марлан лектын. Пая павай дене 53 ий пырля иленыт, кум эргым да кок ӱдырым ончен куштеныт. Пая павай пеш уста музиканче ыле. Ялыште сӱан да моло пайрем-влак нунын деч посна эртен огытыл.

«Пая - мыйын семынак тулык рвезе. Армий гыч толят, кок тылзе келшышна, вара пырля илаш тӱҥална. Пеш проста, поро чонан еҥ ыле. Ӱмырнам ракатланен эртарышна, вурседылын-кредалын ышна иле. Сурт сомылым эре пырля каҥашен ыштышна. Еҥ-влак йодмылан «Галя пала, тудын деч йодса» манын ойлен. Пелашем 77 ияш лийын колыш», - шарналтен ойла кокай да мурым муралта:

Тений гына кеҥеж эртен кайыш,

«Ожно Соказа ял Мишкан районысо Микоян лӱмеш колхозыш пурен. «Микоян колхозышто колхозникше шкеоян» - тыге шаярат ыле мемнан нерген», - манеш кокай.

Пая павай ончыч «Заречный» совхозышто трактористлан ыштыш. Пенсийыш лекмешкыже, шуко ий фермыште скотниклан тыршыш. Галя кокай самырыкше годым фермыште презым ончыш, ятыр ий школышто уборщицылан ыштыш, пенсийышкат тушечак лекте. Паша ветеран улеш.

Илышыште чылажат лийын: кечан кечыжат, луман-йӱран игечыжат, шере-кочыжат. Теве кызытат, эртен кодшым шарналтен каласкалымыж годым, шоҥго ӱдырамаш вӱдыжгӧ шинчажым ӱштылеш. Илыш тыгай: южгунам омешат шортара. Жап шудеак, лу ий ончыч Соказаштак илыше 45 ияш Виктор эргыжын, ныл ий ончыч Мирный олаште илыше 55 ияш Петр эргыжын ӱмырышт кӱрылтын. Авалан пӧръеҥ лийын шогалше эрге-влакым йомдараш, ой, кузе неле лийын.

«Ойган еҥын ӱмыржӧ кужу лиеш манын, авамак ойла ыле, - угыч шинчавӱдшым ӱштылеш кокай. - Кок эргым, шешкым, Пая пелашемым пеш ондак поген пышташ логале. Нунын верч путырак ойгырем, но садак шкемым кидыште кучаш тыршем. Шочшем ден уныкам-влаклан кӱлам, шонем».

Галя кокайым таче лу уныкаже да лу кугезе уныкаже куандарат: иктышт - сайын тунеммышт, весышт - илышыште шке верым мумышт, кумшышт - шкеж гай шокшо шӱм-чонан улмышт дене. Павел эргыжын Алена ӱдыржӧ Соказа ялыш марлан лектын. Клубышто худруклан ышта, «Арама» мурышо да куштышо ансамбльым чумырен. Соказа ялысе марий калыкын чапшым районыштат нӧлта. Тудын Андрей эргыже Башкир кугыжаныш университетын Бирск филиалыштыже физика да математика факультетыште визымше ий тунемеш. Кокай уныкажын тунем пытарымыжым, диплом налмыжым ужнеже. Петр эргыжын икшывыже-влак Якутийыште Мирный олаште илат. Коктынат вузым тунем пытареныт: Денис уныкаже аэропортышто инженерлан ышта, Олеся уныкаже полицийыште следователь улеш, майор званиян.

«Кажне арнян, южгунам арняш икмыняр гана «игем-влак» толын каят, чыла сомылем ворандарен кодат. Шкеже ынде мончаш олтымашем уке гаяк: ик шуматкечын Лена ӱдырем дек волем - шоҥгыеҥлан физзарядке кӱлеш, вес арнян Павел эргым, машина дене толын, Бирскыш наҥгая. Икшывем-влак сай улыт, аваштым огыт мондо, мыйын верч тургыжланат. Рахмат нунылан, чыла вере машина дене кондыштарат. Тыге илымемлан кугу тау, куаненат ом шукто, - шочшыжо-влаклан тауштымо семын куанен каласкала Галя кокай. - Юмылан тау, чыланат айдеме лийыныт. Павел эргым Пӱрӧ район Бурно сельский поселенийын вуйлыкшо улеш. Ешыж дене Бирск олаште ила. Лена ӱдырем ешыж дене Соказаштак «вожаҥын», ик ӱдыржӧ уло, пенсийыш лектын, уныкаже-влакым онча. Пытартыш Таня ӱдырем ешыж дене Уфаште ила, парикмахер улеш, кок эрган. Лийме семын шочмо суртыш толаш тыршат, кажне отпуск годым кок арня дене илен каят».

Галя кокай эше ик суапле пашам шукта. Кеҥежым, Кӱсӧ тылзе жапыште, Юмылан пуымо годым ял калык кумалаш полшаш ӱжеш.Тудо тореш огеш лий, савырым ышташ кӱлеш манеш.

«Изинек неле пашам ыштенам гынат, тазалыклан вуйым шиймаш уке. Тыгак мый нигӧланат осалым шонен, ыштен омыл, сандене яндар чонан, таза кап-кылан улам. Икшывем, уныкам-влакын сеҥымашыштлан куанен илем. Юмылан тау, мыйын семын орлыкым огыт уж. Кажне кечын нунылан тазалыкым да пиалым йодам», - мане шоҥгыеҥ да эше ик такмакым муралтыш:

Эрдене эрак лекмем дене

Тыге кужу жап мутланен шинчышна. Галя кокай угыч кидышкыже кӱнчылавондым кучыш. Кум парня дене чывышталме шорык межым пӧрдшӧ орава шке йырже мурен-мурен пӱтыра. Ты орава семынак уш эре пашам ышта. Шарнымаш чоным туржеш. Пӧртӧнчылнӧ йӱк шоктыш, тудо шарнымашым лугыч ыштыш. Пӧлемыш Лена ӱдыржӧ пурен шогале, порын саламлалте. Тудо аважын тазалыкшым палаш, оралтыште да капка ончылно лумым куаш толын улмаш. Тиде огыл мо авалан чын пиал? Эрге-шешкын, ӱдыр-веҥын, уныка-влакын ваш келшен илымышт - кугу пиал!

Г. АХМЕТШИНА (ВАЛИУЛЛИНА).