Пареҥге - кокымшо кинде

Шочмо верыштыже пареҥге кушто гына ок куш: кукуруз ден шыдаҥ пасуштат, кермыч (кӱ) пече, шӱк кашак ӱмбалнат. Кандаш градус йӱштымат чыта. Эн тӱҥжӧ - ни фитофтор, ни вирус, ни рак, эсогыл колорад копшаҥге дечат ок лӱд. Альпийский пареҥге-влакын вондышт уке, лышташышт веле, тӱрлемшудо (шорыкпылыш - подорожник) гай кушкыл улеш. Сӱванышт (нӧшмӧ калташт) огеш велалт - нӧшмӧ шумеке, вургышт ӱлыкӧ кадырген, лышташ йымак йӱштӧ деч шылыт. Тропик гынат, Анд курык, 4800 метр кӱкшытан. Тушто да моло верлаштат фитофторым чытыше шуко тӱрлӧ ир пареҥге кушкеш. Аргентина пампыште вашлиялтыт, тропик степьыште Чако пареҥге кушкеш.  «Мореллиформе» манме пареҥге эпифитыш савырнен. Тудым пушеҥге ӱмбалне гына ужаш лиеш, пушеҥге кӧргашыште да пушеҥге шӱмыш вожшым колтен кушкеш. Пареҥге сӱванже шоптыр кугыт веле, пареҥгыжат лиеш. 

Паслен радамыште пушеҥге-влакат улыт. Пареҥге пушеҥге - Райт паслен - пӱтынек чӱчкыдӧ иман, лышташыже ок велалт. Тудын кӱкшытшӧ 15 метрыш шуэш, идалык мучко ужарге шога, шӱмжӧ шунал тӱсан. Лышташыже 30 сантиметр кутышан, пеледышыже пареҥгын гаяк, тольык лу гана кугырак. Идалык мучко пеледеш. Пареҥгыже помидор гай, но пешкыде, айдемылан кочкаш йӧрдымӧ. 

Колумб Америкым почмеке, XVI курымын пелыштыже пареҥгым Испанийыш конденыт, тушечын тудо Европа мучко шаланен. Италийыште пареҥгылан «тартуфолли», нунын йӧратыме трюфель поҥгын лӱмжым, пуэныт. 

Чыла элыштат пареҥгым кочкаш йӧрдымылан шотленыт, шындаш чот торешланеныт. Калыклан кузе гына шындыкташ тӧчен огытыл! Францийыште аптека пашаеҥ Антуан Пармантье шындыме пареҥгыже йыр кӱкшӧ печым печен, ынышт шолышт манын, лӱдыктышӧ мут-влакым серен пижыктен. Тыгодым еҥ-влаклан пареҥге гыч ямдылыме тамле деч тамле кочкышым яра пуэден да пареҥгын сай, пайдале кочкыш улмыжо, тудым кузе куштымо нерген каласкален. Тылеч вара пареҥгыжым изин-кугун шолыштын шындаш тӱҥалыныт. Тыгай чоялык дене Пармантье калыкым пареҥгым шындаш туныктен. 

XIX курымын 40-ше ийлаштыже Европысо эллаште фитофтор чер шарлен. Пареҥге лектышым пуыде пыташ тӱҥалын. 1847 ийыште Ирландийыште чер пареҥгым пӱтынек пытарен, миллион еҥ шужен колен. Ирландийын калыкше ик кумшо ужашлан шагалемын. Тиде черым Мексика гыч шындышаш пареҥге дене конденыт улмаш. 1877 ий 19 июньышто Германийын Мюльгейм олаже воктенсе пареҥге пасушто икымше гана колорад копшаҥгым верештыныт. Тудо жап гыч Европын пареҥге пасулаштыже тиде осал копшаҥге пеш чот пошен. Кажне личинкыже 30 квадрат сантиметр наре лышташым кочкеш, копшаҥгыже лу гана шукырак. Кушкылын вондыжым гына кодат. Пареҥге лышташым кочкын пытарымеке, баклажаныш, помидорыш куснат, но нуным кочмышт шуде гына кочкыт, огыт йӧрате. Пакча воктене нунылан кочкаш йӧрышӧ ир кушкыл уло гын, тушко, орадышудыш, шем пасленыш, белладонныш, куснат. Нуно утыждене ӧрчышан улыт. Ик ава копшаҥге лышташлашке 1200 муным пыштен кертеш. Копшаҥге-влак, кочкаш кычалын, пел уштыш марте чоҥештылыт. Мый пареҥгыш чоҥештен толын шичмыштым ала-мыняр гана ужынам. Пареҥгын пушыжым нуно мӱндырчынак шижыт. 

1697 ийыште Голландийыште лиймыж годым Петр I ик мешак пареҥгым граф Шереметевлан колтен. Тудым, Россий мучко шалатен, шындыкташ кӱштен.  Лектышыже лийын огыл - Российыштат пареҥгым шындаш торешланеныт. Калыкыште ойленыт, пуйто пареҥге айдеме вуян да шинчан гай шочеш; кӧ тудым кочкеш, тудо айдемын чонжым кочкеш. Пареҥгым «пäри олма» (сатана), «чертово яблоко» маныныт. 

Ожно, пареҥге нерген нимом палыдыме годым, калык ревым, ушменым кочкын илен, садланак дыр пареҥгым шындаш тӱҥалаш ушыжо ситен огыл. Тудым кузе куштымо нерген шындыкташ тӧчен коштшо чиновник-влак калыкым кӱлеш семын туныктен моштен огытыл, нуно шкештат нимом пален огытыл докан. Кресаньык-влак пареҥгым куакшын шынденыт, урен огытыл. Пареҥге мланде ӱмбак лектын кушкын, кечеш чот ужарген. Ужар пареҥгыште аяран соланин погынен. Тугай пареҥгым кочкын, южо еҥ аярген. Теве молан шочын торешланымаш! 1834 ийыште Владимирский ден Вятский губернийлаште пареҥге ваштареш восстаний тӱҥалын. 1840 ийыште Российын моло верлаштыжат калык восстанийым нӧлталын. Тушко пел миллион утла кресаньык ушнен. Тиде пареҥге бунт ныл ий шуйнен. Войскан полшымыж дене веле восстанийым чарен кертыныт. Жап эртыме семын калык пареҥгым шындаш тунем гына шуын - шындышаш пареҥге дене пырля Европа гыч фитофтор черым конденыт. Российыштат тудо  озаланаш тӱҥалын. Эсогыл грамотан агроном-влакат «пареҥгын кӱлешыже уке» маныныт. Но талантан селекционер-влак фитофтор логалдыме сорт-влакым луктын кертыныт. Фитофторлан чытыше ир пареҥгым муашлан 1925 ийыште Вавилов Мексикыш, Гватемалыш, Колумбийыш экспедицийым колтен. 1926 ийыште Перуш, Боливийыш, Чилиш кум ийлан кокымшо экспедиций каен. 1932 ийыште шкеат тушко каен. Вашкаш кӱлын! 

Тӱрлӧ нелылыкым чытен, пеш шуко материалым муын конденыт. Тулеч вара иже, ир пареҥгын кӱлешлыкшым умылен, моло элла гычат тропикыш еҥ-влакым колташ тӱҥалыныт. А ты жапыште Ленинград воктене Вавиловын ир пареҥгыже-влак кушкыныт. 

Эрвел Америкыште 150 тӱрлӧ наре ир пареҥге кушкеш. Ятыр элыште - Перушто, Бразилийыште, Эквадорышто, Парагвайыште, Чилиште - эше шымлыдыме вер-влак улыт, наукын палыдымыжат шуко докан. Ботаник-влак ир пареҥге коклаште лектышан, кочкаш йӧрышӧ («культурныйыш» савырныше) тамле экземплярышт-влакым шымлаш кумылан улыт, мынярым-гынат муыныт. Чилоэ отрошто кунам дыр пеш шуко ир пареҥге кушкын. Кызыт мынярже кодын, иктат каласен ок керт. Нунын кушмо верышкышт логалаш йӧсӧ. Н. Вавиловын сугыньжым шуктымо шонымаш дене академик П. Жуковский 1958-ше ийыште тиде отрошко миен. Тольык тугодым Чилоэште ситуаций ласка лийын огыл. Верысе локтызо-влак  ир пареҥгым «Лӱдмаш шудо» (Трава страха) маныныт. Академик, локтымо вийым кучылтын, конкурент лийнеже шоненыт. Пареҥге кушмо вер-влакым ончыкташ тореш лийыныт. Историйыште тыгай ӧрыктарыше факт аралалт кодын. Латиндешымше курым мучаште американ фермер И.В. Сван кугу деч кугу пареҥгым куштен. Тудын кутышыжо 70 см, кӱжгытшӧ 37 см, нелытше 49 килограмм улмаш. Пареҥгыже Мегги Мерфи сорт гыч лийын. Жап эртыме семын, йӧсын гынат, пареҥгым кушташ туныктен кертыныт. 

Кызытсе жапыште пареҥге кинде дене иктӧр шога. Пареҥге гыч тамле деч тамле 300 утла кочкышым ямдылат. Саратыме пареҥге шолтымо деч ончыч вӱдыштӧ кужаш кия гын, 40 процент витаминже пыта, шолын шогышо вӱдыш вигак пыштет гын, 7  процент веле. Саратыме годым шӱмжым пеш вичкыжын налаш кӱлеш. Пареҥгын эн шукырак витаминже шӱмжӧ йымалне. Кӱжгын пӱчкеден саратет гын, нуно пӱтынек шӱкыш каят. 

Марий мландыште пареҥгым эн ончыч Парфен лӱман руш шындаш тӱҥалын. Тунам пареҥгын лӱмжым пален огытылат, руш-влак «парфенка» манаш тӱҥалыныт. Марий йылмыште, украин ден белорус калыкын гаяк, «ф» йӱк лийын огыл, садлан марий-влак «парфенкым» «парпеҥге» маныныт. Вара семын ик «п» букваже лектын возын, кодын «пареҥге». Тиде шомакым суас калык кӱсынлен - нунын йылмыште «бӓрӓҥгы» йоҥга. 

Кучылтмо литератур: 

1. Э. Слепян. «Жизнь подземного клубня» книга. Ленинград, «Дет. лит.» изд-во: 1980 ий.
2. «Сельская новь» журнал, 1981 ий, 3-шо №.
3. «Приусадебное хозяйство» журнал. 1982 ий, 1-ше №, 1994 ий, 3-шо №, 1997 ий, 9-ше №.

Ӱлно автор шке паша опытшо дене палдара.

Лум йымалне у пареҥге

У пареҥгым шошымак кочкашлан эр шушо сортым, нерештарен але росотам ыштен, шыжым покшым тӱҥалме деч кок тылзе ончыч 10-15 сантиметр келгыт шӱштыра мландыш шындат. Покшым тӱҥалмешке, мланде ӱмбач 5-10 сантиметрым коден, пареҥге вондо-влакым пӱчкеден, кӱкшын урат. Урашлан рат коклам кумданрак кодат. Уло гын, ӱмбачышт кукшо лышташ, олым але шудо дене леведаш лиеш. Телым эше лум дене леведыт. Шошо шумеке, лук да коч. 

Нӧшмӧ гыч кушшо пареҥге

Мый пареҥгым уэмдашлан тудым нӧшмӧ гыч куштем. Пареҥгын сӱванжым (нӧшмӧ калтажым) ужарге гыч ошалге-ужарге лиймекыже погем. Шуын огыл гынат, киен шуэш. Тек кошкен кийыже. Идалык мучко кия гынат, нимат ок лий. Вара, вӱдеш лозыртен, нӧшмыжым луктын, шалатен пыштен коштем. Ик сӱваныште 400-500 нӧшмӧ пырче, нуно лекшаш вийыштым 20 ий наре огыт йомдаре. Пареҥгым нӧшмӧ гыч кум гана - ик гана росотам ыштен, кок гана пакчаштак ӱден - куштышым. Росотам кушташ шӱштыра рок кӱлеш, пешкыдем шичше ынже лий. Тидлан мый лышташ але шудо гыч рокым (компостым) ямдылем. Нӧшмым росоталан 2 апрельыште ик сантиметр келгытыш яшлыкеш ӱдышым. Кум-ныл лышташан лиймекышт, стакан гай ате-влакыш кусарен шындышым. Росотам шуко куштымын кӱлешыже уке, 5-6 вондат сита. Вес ийлан шындаш пареҥгыже ятыр лиеш. Вигак ате-влакеш веле ӱден кушташ кӱлеш. Пакчашке покшым чарнымеке луктын шындышым. Рат дене рат коклаште 50 см, ратыште вондо дене вондо коклаште 20 см кодшаш. Пӧртысӧ деч 5 сантиметрлан келгышкырак шындышым. Кушмо семын кок гана урышым. 

Пакчаште мланде кошкымеке, пел грамм нӧшмым шӱштыра, кукшо рокыш пыштен, кужаш пудыратен, 5 метр кутыш «строкаш» 1 сантиметр келгытыш ӱдышым. Мый ик гана кешыр нӧшмым ошмаш пыштен пудыратен ӱденам ыле, миен ыш лек. Ошмаште нӧшмӧ-влак ик верыш погынат, тӧр огыт шалане. Ӱдымеке, мланде ырашлан да нӧшмылан вашкерак лекташлан, дуга-влакым коден, пленка дене леведым, шокшо годым почым. Мланде эре вӱдыжгӧ шога гын, нӧшмӧ арнят пеле - кок арня гыч лектеш. Пареҥге вондо 20 см кӱкшыт лиймеке, урем. Нӧшмӧ гыч пареҥге тыгыде кушкеш, южыжо чыве муно дечат кугу лиеш. Вес ийжылан шындымеке, ава пареҥгыже гаяк шолдыра кушкеш. Нӧшмӧ гыч куштымо пареҥге фитофторлан чытыше лиеш. Мыйын тыге куштымо кок сортем фитофтора дене огыт черлане. Тыгай йӧн дене куштымо годым пареҥгым фитофтора ынже логал манын, июльын пелыж гыч тӱҥалын, кеҥеж мучко вич-куд гана, 15-20 кечым коден, чеснок вӱдым шыжыкташ кӱлеш. Тидлан, 100 г чеснокым пӱчкеден, лапаш гай ыштен, 10 литр вӱдыш пыштен, ик сутка шогыкташ, вара шӱрен шыжыкташ кӱлеш. Изи верлан нормыжат изирак. Чеснокым кок гана шукырак пыштет гынат, уто ок лий.