Оҥай кушкыл - помидор

Помидорым Европышто XVI курымын 50-60 ийлаштыже кушташ тӱҥалыныт. Испанийыште, Португалийыште, Италийыште, Францийыште, Бельгийыште да эше икмыняр элыште тудым «помидоро» але «пома аморис» маныныт. Вес йылмыш «шӧртньӧ олма» але «йӧратымаш олма» семын кусареныт. Тиде кушкылым эше «томат» маныт. «Томатль» шомак тӱп ацтек калыкын «кугу (шолдыра) саска» («крупная ягода») манмым ончыкта. Мексиканец-влак физалисымат «томатль» манын ойлат. Латкудымшо курым мучаш марте Европышто помидорым аяран кушкыллан шотленыт, тудым декоративный семын але эмлан кучылташ куштеныт. 

Историйыште пеш оҥай эпизод аралалт кодын. XVIII курымын 70-ше ийлаштыже Йӱдвел Америкысе колонийлаште повстанец-влак Английын озаланымыже ваштареш кучедалаш тӱҥалмекышт, Джордж Вашингтонын поварже Джеймс Бейли повстанец-влакын вуйлатышыштым, Вашингтоным, пытараш шонен пыштен. Вашингтонлан томатым йӧрен ыштыме кочкышым пуымеке, тудо англичан королевский войскан командующийжылан, «Американец-влакын вуйлатышыштым, Вашингтоным, пуштым» манын, донесенийым возаш шинчын. Но Вашингтон колен огыл. Тидым ужын, повар пашажлан эше чотрак пижын. Лӱдмыж дене Джеймс Бейли шкенжым шке пытарен. Тулеч вара Вашингтон эше 23 ий илен. 

XVIII курым мучашыште - XIX курым тӱҥалтыште томат декоративный кушкыл семын кумдан шарлен. Тудым пӧртыштӧ кӧршӧкыштӧ да садыште куштеныт. Российыште кочкаш йӧрышӧ кушкыл семын 1850-ше ий гыч веле кушташ тӱҥалыныт. 

Помидорышто айдемылан кӱлешан чыла минеральный шинчал ден микроэлемент улыт: кӱртньӧ, мутлан, 1,4 мг марте, тиде чыве шылысе деч кок гана, а колысо деч кум гана шукырак. Южо элыште (Испаний, Италий), помидор туш гыч ӱйым луктын, тудым кочкышыш ешараш кучылтыт. Эм олмеш пайдаланыме годым помидор тушысо ӱй атеросклероз ваштареш кучедалеш, черлын вӱрыштыжӧ холестериным иземда. Помидорышто улшо вещества ден витамин-влак шагал вӱран еҥын вӱржым саемдаш полшат. Помидор шӱмым да моло орган-влакым черланыме деч арала, иммунитетым вияҥда, тиде пакчасаска гыч ямдылыме тӱрлӧ кочкышым шуко кочшо еҥ рак дене шагалрак черлана. Тыгай иктешлымашым ятыр шымлымаш деч вара Гарвард университетын ученыйжо-влак ыштеныт.  

Помидорын вожшо йырым-йыр 1,5-2,5 метр кумдыкыш, 1,5-2 метр келгытыш шарла, теплицыште 0,2-0,4 метр келгытыште веле лиеш. Вожшо чот вияҥмеке, тудо вӱдым шавыдеат кушкеш. Тыгак помидорым шудо дене кӱжгын леведаш гын, вӱдым шавымын кӱлешыже уке. Тольык шудым тушыжо шумешке погаш кӱлеш. Уло гын, олым дене леведаш эше сайрак. Шудо йымалне вӱдыжгӧ кучалтеш, но ночко огыл. Тыге помидор вӱдым шавыме деч сайрак кушкеш, молан манаш гын ночко мландыште вожлан шӱлаш йӧсӧ, кислород ок сите. Адакшым шудо йымалне йыл поша - шудым кочкын, кӧргыж гыч луктын, мландым ӱяҥда. Шыжым помидор йымач чыла шудым поген, компостлан колташ лиеш. Шудо дене моло тӱрлӧ кушкылымат: шоптырвондым, крыжовникым, вишньым, эҥыжым да тулеч молым - леведаш шотлан толеш. Тунам терысын кӱлешыжат уке. Шуко еҥ лышташ да тӱрлӧ шӱкшудо деч тул деч лӱдмӧ гай лӱдеш. Шыжым емыжым погымеке, пакчаште могай шӱкшудо да вож уло, йылт эрыктен, чылажымат шӱкыш кудалтат. Нуно «Ме арулыкым йӧратена» маныт. Шӱкшудын яра толшо ӱяҥдыш улмыжымат огыт умыло. Мый ик пырче шудымат луктын ом кудалте, эсогыл еҥ кудалтымым пакчашкем налын пуртем. Чыла йогышо лышташым, шӱкшудым ӱяҥдышыш савырем. Росоталанат пеш сай рок лиеш. 

Варарак шушо помидор-влакым, эррак кӱаш тӱҥалышт манын, мый январь мучашешак ӱдем. Чот шуйнымекышт, 5-10 апрельыште (вараракат лиеш) лекме лышташыж деч кӱшкыла кум лышташым коден, вондым пӱчкамат, вӱдыш шындем. Вӱдшым кечын вашталтем. Кум-ныл кече гыч нуно вожаҥыт, южо сорт кужашрак вожаҥеш. Вожаҥмекышт, рокыш шындем. Пӱчмӧ кӱшыл ужашыже ӱлыл ужашыж деч пакчаште икмыняр кечылан ончычрак пеледеш. Ик вондо гыч кок вондо лиеш. 

Мый ик ганат помидорын шарлыше вондыжо-влакым ом пӱчкеде, утыждене лекшыжым веле кораҥдем, садлан помидорым уэш шындем. Росотам изи стаканыште куштем: пакчашке шындыме годым вожышт огеш кӱрышталт, вашке кушкаш тӱҥалыт. Чылажымат леведдыме мландыште куштем, росота-влакым гына йӱштӧ лийшаш годым пленка дене леведам. Теплицыште ончымо емыжым ом йӧрате - нунын тамышт начар, витаминышт шагал.

Чылаже шӱдӧ утла сорт помидорым куштен ончышым. Сай кеҥеж шуэн лиеш, сандене испытаний-влакым ыштылаш пеш йӧсӧ. Мыйын эн йӧратыме сорт-влак - тиде «Де-барао» (йӱштыланат чыта, фитофторат ок черландаре), «Кардинал», «Новинка Преднестровья», «Чудо рынка», «Дворцовый», «Чиполлино». «Чиполлино» - пешат писын кушшо, тамле, шылан, лектышан, шолдыра сорт. Тудым эр шошым парникеш, мландыштак, ӱден кушташ лиеш. Ончылий 1 мартыште кевытыште орлаян йошкар помидор-влак кият ыле. Налме кечынак нӧшмыжым луктын ӱдышым. 1,8 метр кӱкшытан пеш тамле помидор кушко. Могай сорт улмыжым ом пале. 

Помидор сакыран, тамле лийже манын, кушмыж годым кочкышлан кучылтмо сода але мушмо сода вӱдым шаваш лиеш. 10 литр вӱдыш 20 г але ик совла содым кӧвален пышташ, кажне вондыш ик литр дене шаваш келшен толеш. Сай кеҥежым 27 вондо гыч помидорым лу литран 46 ведраш курык гай оптен погем ыле. «Нал - ужале» «эпидемий» тӱҥалмеке (ик вере налыт, вес вере ужалат), олам помидор дене темышт. Ужален кертде шинчымеке, шкаланна ситышашлыкым гына шындаш тӱҥальым.

Материалым возаш кучылтмо книга ден газет-влак: 

1. «Рассказы об овощах». Александр Стрижев, «Московский рабочий» издательство, 1985 ий, 63-шо лаштык;
2. «Выращивание ранних томатов», Ш.Г. Бексеев, Ленинград, «Колос», 1975 ий;
3. «Сельская жизнь» газет, 1987 ий 13 август;
4. «Сельская жизнь» газет, 1999 ий 14 май;
5. «На дачном участке» газет, 2005 ий, 29-ше номер, 6-шо лаштык.