Торатау - карман курык

Турист-влакын кошташ йӧратыме верла гыч иктыже - Торатау шихан. Тюрк йылме гыч «торатау» мутым «карман курык», «шихан» шомакым «посна шогышо чоҥга» манын кусарат. Ты курык республикын кечывалвелныже, Ишимбай районышто, верланен. Мыланна, Нефтекамскыште илыше-влаклан, тушко Уфа гоч Ишимбай ола марте 379 километрым, вара курык велыш эше икмыняр уштышым кайыман. 

Тывел кундемыште 2018-ше ийыште Ишимбай, Стерлитамак, Гафури, Мелеуз районлаш пурышо 4 тӱжем квадрат километр кумдыкан «Торатау» геопаркым - пӱртӱс лоҥгасе музейым - почыныт. Экспонатше-влак - «Усолка» геологический разрез, Торатау, Юрактау, Куштау шихан, курыкпомыш, историй да тӱвыра объект-влак. 

Геопаркын ик оҥай верже - 285 миллион ияш, 280 метр кӱкшытан Торатау курык. 

Тудо акрет годсо теҥызын коралл рифшын ужашыже, кӱэмалтше моллюск, вӱдпорсын да коралл-влак гыч чумырген. Ты кундемыште 120 тӱрлӧ янлык ила, 400 тӱрлӧ кушкыл кушкеш, шукыштым Российын Йошкар книгашкыже пуртымо. Торатаум 1965-ше ий гыч пӱртӱс памятниклан шотлат. 

Курык вуйыш тӱрлӧ велым кӱзаш лиеш. Тыште шындылме указатель-влак гыч пален нална, куштылгырак йолгорно марте, йыр савырнен, кок километр наре ошкылман. Ме лишычрак, кокла нелытан маршрут дене, кӱзаш шонен пыштышна. Ӧрдыж гыч ончымаште, тайылже тунар турат огеш чуч гынат, писын ошкылаш ок лий: яклешт каяш огыл манын, йӧнан верым кычалын, шекланенрак тошкалман, кӱан вер деч кораҥаш тыршыман улмаш. Вуйым нӧлтал ончалат да «Э-э, шукат кодын огылыс, вашке гыч курык вуйышкат шуына» манын шоналтет. Эркын-эркын ончык кает гынат, писын гына ошкылаш огеш лий. Но, шӱлештын, пӱжалтын, садак кӱзен шуна. Тидлан, мутат уке, йӧнан вургемым да мунчалтыдыме пундашан йолчиемым чиен мийыман, пелен вӱдымат налаш уто огыл.

Курык ӱмбалне ятыр туристым ужна. Нуно тӱшкан-тӱшкан ончышт коштыныт, каналтен шинченыт, возалтыныт. Йырым-йырысе вер-шӧр кидкопасыла шарлен возын. Эсогыл иканаште кум ола - Стерлитамак, Салават да Ишимбай - коеш. Йӱдвел курыкйолышто 15 метр келгытан (вич пачашан пӧрт гай) Тугар-салган ер йылгыжалтеш. Пеш сылне вер-шӧр! Мом ужмым мут дене гына каласен мошташат ок лий.

Ты верын акрет жап гычак шуйнышо историйжат уло. «Ватандаш» журналыште башкир-влакын Торатаум шнуй верлан шотлымышт нерген лудынам ыле. XV курымышто, Шӧртньӧ орда шаланымек, Башкортостанын кугурак ужашыже административный рӱдеран посна кумдык семын Ногай ордаш пурен. Тудын пашажым наместник-влак виктарен шогеныт. Верышт Башкорт олаште (кызытсе Уфа олмышто), а резиденцийышт (ставкышт) Торатау курыкышто лийын. Карман (крепость) олмыжо XVIII курым кыдал мартеат саклалт кодын. 

Башкир-влак ожсек ты верым культовыйлан шотленыт, тушан шке шнуй еҥыштым тоеныт. Вержым араленыт, тушко йотъеҥ ынже мий манын шоненыт…

Меат, мучко коштын савырнымек, лӱдыкшыдымырак тайыл дене волен, курык воктен йырым-йырысе вер-шӧрым, кушкыл-влакым ончыштын, кундем дене палдарыше стенд-влакым лудын ошкылна, кодшо курымын витлымше ийлаштыже тыште кӱм лукшо политзаключенный-влакын илыме барак-влакымат ужна.

Торатау воктенсе инфраструктурым кызытсе жапын йодмыж почеш чоҥымо. Тысе пӧртыштӧ историй дене палдарыше лук, сувенирым ужалыме, кидым шӱалтыме, кочкаш-йӱаш налме, шинчын каналташ, возалташ йӧнештарыме вер-влакат улыт. Автомашинам шогалтыме стоянкеш асфальтым шарыме, тӱгӧ лекме верым посна ыштыме. 

Кодшо кеҥежым Торатау курыкыш мийымына годым тушко тӱрлӧ велым кӱзышӧ шуко еҥым ужна, лишкырак миен, мӧҥгеш савырнен кайыше-влакат койыч. Ындыже, очыни, чылан курыкыш кӱзен шуыт, вет тыште 412 метр кужытан тошкалтышым ыштеныт да 1 май гыч тудден пайдаланаш тӱҥалыныт. Шинчын каналташ теҥгыл-влакым, мотор вер-шӧрым ончен шогаш посна вер-влакым келыштареныт. Тыге турист-влак палемдыме корно дене гына ошкылыт, да флора ден фауна сайрак аралалт кодыт, маныт.