Республикыштына туристлан оҥайже шуко

(Тӱҥ. 28, 29-ше номерлаште.)

Корно, корно… 

Тудо тӱрлӧ

Республикын кечывалвел районлаштыже илыш вес семын кая манаш огеш лий. Но ойыртем-влак улыт. 

Кугарче районышто асфальт корно утларакшым тӧр вер-шӧрла гоч шуйна, молан манаш гын  курыкан вер-влак деч степь гай мландыже тыште шукырак. Тораште гына курык-влакын «тупрӱдышт» пуйто вудака-кандалге сӱрет гай коеш. 

Чатка пасулаште лӧзаҥ атыланыше шурно кушкеш, механизатор-влак агротехнический пашам (Тиде июнь мучаште ыле.) чыла вереат икшырымын шуктат. Зианчура, Зилаир районлаште ял ден пасу-влак йырым-йыр курык-влак дене авыралтше лапыште пуйто кугу под пундаште верланыше гай койыт. Но вер-шӧрышт мотор. А Баймак районышто степь гай мланде тӱҥалеш, изирак чодыра гай пушеҥге тӱшкам шуэн вашлият. Абзелил районыш пурымек, пушеҥган да ужар  мландан кундем уэшын шинчам куандара. Ты районышто автомобиль корнымат сайын ончат: пудыргышо асфальтым от верешт, вучыдымын лакыш логалме дечат шекланыде кудалаш лиеш. Ик республикысе корно-влак, но кажне вере тӱрлӧ улыт: ончыч эртыме районлаште, поснак Зилаир да Баймак кундемлаште, южо вере пуйто автомашина дене огыл кудалат, а толкыналтше вӱд ӱмбачын пуш дене кает. Но пуш дене таҥастарымаште машинам тыгай корнышто чот тӧрштылыкта. Белорецк районышто гын олашке кечывалвел могырч кондышо корныжо моткоч ӧрыктарыш: тынар районым эртен, нигушто тыгай уда корным верештын огынал, кеҥежымат лаке-влакым ачалыдыме вер-влак улыт. А вет тиде пашам теле деч вара кажне ийынат моло вере апрель - май покшел тылзылаштак ыштен шуктат. 

А икгайлыкше пеш оҥай

Корным таҥастарымаште икгайлык уло гын, тиде курыкан улмышт, поснак Зианчура, Зилаир, Белорецк, Бурзян районлаште. Эше чодыра дене авыралт шогымо верлаште кеч кӱзымӧ, кеч волымо годым курыкан корно мучашдыме гай коеш, ситыдымыжлан савыртышан да кадыргылшан гын, тӱткылыкым ик татланат йомдарыман огыл. Чӱчкыдынак корно воктене «Осторожно, домашние животные!» манын возымо знакым ужаш лиеш. Оҥайлыкше лач тыште. Лӱдыкшыжат. Вольыкым шуко кучат, но шала колтат улмаш. Кӱтӧ гаят, изи тӱшка дене але посна-посна коштшо имне, ушкал, шорык, шуэнракын каза-влакым эскерен гына кудалаш кӱлеш, уке гын нунын дене «кутырен келшаш» ок лий. Корно покшек лектын шогалыт гын, «низаштат» огыт кораҥ! А ушкал гын - чылт «корно кугыжа»! Тошто Субхангул райрӱдыштӧ урем покшечын шӧр дене ташлыше водарыштым рӱзен  ошкылшо ушкал-влак гыч иктыже лӱмын гай торешла веле шогале, верже гыч огешат тарване! Верысе «тӧра». Тудо шога - ме шогена. Кораҥын каяш логале. Но трассыште эше лӱдыкшырак. Тушто писын кудалме дене койдымо корно ӧрдыж гыч лектын шогалше вольыкым эскерен шукташ куштылго огыл. А теве ик вере корно воктенысе скала гай нӧлталт шогышо курык ӱмбалне каза-влак койылалтышт. Воктечет лектын возын,  машина йымакет логалын веле огыл, а эше кӱшычынат ӱмбакет камвозын кертыт!

Тидыже моак. Районышто лийын кертеш, шонет. Белорецк олашке кастене миен шумек, рӱдӧ уремла гыч иктыжын покшелныже шогышо ушкал чылт ӧрыктарыш!

Тошто Субхангул  гыч иктаж лучко уштышым торлымеке, автозаправкыш пурышна. Туштат ушкал-влак коштыт, бензоколонка воктенак! Пуйто моло вере нунылан шудо уке. Диспетчер ӱдырамаш деч мыскара йӧре йодым:

- Тиде ушкал кӱтӱ тендан мо?

- Уке, мыйын огыл… - аптыранен пелештыш.

- А-а, тугеже, эскераш ӱшанен, тышке колтеныт?

- Уке, уке! Мыйынат огытыл, ончашат келшен омыл! Кӱтӱчӧ уке, да садлан шала коштыт…

Воштыл колтышымат, ӱдырамаш ласкан шӱлалтыш. Тудын пашажым тергаш  толыныт манын шонен улмаш.

А нигӧн кӱтӱм кӱтымыжӧ ок шу кызытсе саманыште, садлан шке семын коштшо  вольык тувелне нигӧм ок ӧрыктаре.

Шульган-Таш

Кумдан палыме тиде курыкпомыш (пещер)  Бурзян районышто верланен, тений тыште июль тӱҥалтыште музей комплексым почмо. Тошто Субхангул села гыч Шульган-Таш марте 30 уштышан курыкла кокласе корным шукерте огыл асфальт дене леведме, ончычсо шаргӱан да пуракан корно дене кудалыштме деч ынде ятырлан сайрак.

Музейын тӱҥ экспонатше - пещерысе пырдыжлаште аралалт кодшо акрет годсо сӱрет-влакын репродукцийышт. Курыкпомышысо акрет еҥ-влакын манекеныштым ыштыме, 10 тӱжем ий утла ончыч илыше носорог, мамонт, бизон-влакын луыштым погымо, историйым шарныктыше шуко моло оҥайым ужаш да кучен ончашат лиеш. Эше айдемын илышыже тышеч тӱҥалын манын ойлат, садланак дыр башкир-влакын «Акбузат», «Урал-батыр» акрет годсо преданийыштат тиде вер дене кылдалтыныт. Музей «Урал-батыр» эпос денат палдара.

Пещерыш пурымаште Канде ер йоген эрта. Тудын келгытше 103 метр лиеш. Шокшо кече годымат тыште юж юалге, а пещер кӧргыштӧ ночко, пычкемыш да йӱштыракат манаш лиеш. Экскурсовод почеш ончен кошташ лӱмын понарым пуат. Кӱшкырак нӧлталме верлашке тошкалтыш дене кӱзыман, но курыкпомышын кокымшо пачашышкыже огыт пурто. Тушто акрет сӱрет-влакын оригиналыштын верже, а икымше пачашын пырдыжлаштыже нунын копийыштым веле ончыктымо. Айдеме шӱлыш дене пещерысе юж, тудын температурыжо вашталтын да пужлен кертеш манын, экскурсийым ӱлыл пачашыште гына эртарат.

Тиде паркыште пещер деч посна моло оҥайымат шуко ужаш лиеш. Ир мӱйым  погымо мӱкшотарым, Агидель эҥер воктенысе каналтыме да моло мотор вер-влакым ончен савырнаш гын, тидлан ятыр жап кӱлеш. Музей комплексыш пурымаште прогулкылан, автопарковкылан, торгайыме да общепит павильон-влаклан посна вер-влакым ойырымо, кӱкшӧ комфортан чапле унагудым чоҥаш тӱҥалыныт.

Тышке турист-влак тӱрлӧ вер гыч толыт. Марий-влакым вашлиймынат оҥай ыле. Волжский район Сотнур гыч (Марий Эл) Магнитогорскышто илыше родышт деке унала миенытат, Шульган-Ташымат ужын каяш кумылышт шочын. Чынак, тыгай верыш ик гана миен ужмаш шуко гана колмо деч сайрак.

(Мучашыже лиеш.)