Республикыштына туристлан оҥайже шуко

(Тӱҥ. 28-ше номерыште.)

Торатаушто курыкын эше ик законжым пален нална: тушко кӱзаш куштылго огыл, а волаш эше йӧсырак улмаш.

Но курык вуйышто кумда да тӧр мланде шарлен возын. Шеҥгел могырчын лапкарак тайыл дене кӱзышӧ-влак палатке дене каналташ верланеныт, йоча-влакат улыт… Да эше Российын да Башкортостанын Йошкар книгашкышт пуртымо шуэн вашлиялтше кушкыл-влакым ужаш лиеш.

Торатау гыч волымеке, йыр корно дене ошкылмо годым ала-могай зданий-влак деч кодшо кермыч пырдыж-влакым ужна. Тыштат ончычсо ферма-влак шаланеныт, очыни, манын шоналтышна. Но тиде шихан-курык воктене 1949-1955 ийлаште верланыше ГУЛАГ барак-влакын пырдыжышт улмаш. 1948 ийыште Совет Правительство Ишимбай ола воктене мазутым лукмо комбинатым (кызытсе «Газпром нефтехим Салават» ООО) чоҥаш пунчалым пеҥгыдемден. Тӱҥ вий семын заключенный-влакым кучылташ манын, 1949 ийыште тышке Хакасий гыч исправительно-трудовой лагерьым кусареныт да тудым строгий режиман учрежденийыш савыреныт. Заключенный-влак комбинатым чоҥымо пашалан известьым луктыныт, баракыште пӱгырнен коштыныт, бетон нарыште маленыт. Икманаш, тиде шучко омысо гай эн лӱдыкшӧ лагерь лийын.

Мурадым курык аҥыште

Торатау гыч Кугарче районышто верланыше Мурадым курык аҥ (Мурадымовское ущелье) пӱртӱс паркыш каяш лекна. Ишимбай, Салават олалам шеҥгелан коден, Мелеузым эртышна, Кумертау воктеч Кугарче райрӱдӧ могырыш, Мраковыш, савырнышна. Кас марте Мурадым ял воктенысе каныме верыш миен шуаш да икымше кечын тушто верланаш палемденна ыле. 

Мраково села гыч Мурадым парк марте кумло уштыш лиеш. Тушко наҥгайыше корнеш тений мучаш марте асфальтым вакшыныт, 7-8 километр кутышан пуракан ужашыже ынде уке. Турист-влакым тӱрлӧ кундем гыч чумырышо Башкортостанын ик эн мотор верже кӱкшӧ да тура курыксаҥган (скала) оҥай сӱретше, курыкпомыш (пещера, грот)-влак дене ойыртемалтеш. Кугу Ик эҥер, шканже корным пӱчкын кайышыла, ожно тыште кужу да кугу коремым - курык аҥым манына, почын пуэн.

Мурадым паркыш тӱлен пурыман. Акше шерге огыл. Шкендын палаткет уло гын, йӱдлан паркыштат кодаш лиеш. Тушто каналташ шогалаш келыштарыме мотор вер шуко, тулотымат ылыжташ лиеш, ӱстел-влакат улыт. А икмыняр кечылан толшо-влак парк воктенсе  тӱшкагудышто але турист-влаклан лӱмын чоҥымо посна пӧртлаште верланен кертыт.

Паркыште ончен кошташ икмыняр маршрутым палемдыме. Тыште чылаже 46 курыкпомыш (Башкирийыште эн шуко.) уло маныт, но чылашкыжак огыт пурто, да тушко корнат уке. Тӱҥ маршрут Кӧгӧрчен курыкпомышыш (Голубиный грот, кӧгӧрчен-влак пыжашым оптымылан тыге лӱмденыт.) наҥгая. Тушко миен шумеш, иктаж 3 уштышым эртыман, Кугу Ик эҥерым ныл гана келын вончыман. Вӱдшӧ келге огыл, пулвуй даҥыт лиеш, но пеш яндар - кол-влакын ийын коштмышт вошт коеш. Мӧҥгешла пӧртылмымат шотыш налаш гын, эҥер гоч 8 гана вончаш верештеш. Кроссовкым уэш-пачаш кудашын-чиен шогылтдымашын, пелен пляжыш чийыме але вӱдеш нӧрыдымӧ моло йолчиемым налаш йӧнанрак. Кӧн йолын коштмыжо, эҥерым келын вончымыжо ок шу гын, такси семын кок автомашина дене пайдаланен кертеш: ГАЗ-66 вездеход-автобус да «Уазик-буханке» турист-влакым туштак вучен шогат. Кӧгӧрчен курыкпомышым шкеат ончен коштын кертыда, а туддеч иктаж 60 метр наре ӧрдыжтӧ, эҥер деч 110 метр кӱшнырак верланыше Тошто Мурадым (Старомурадымовский) пещерыш экскурсийым эртарыше дене веле пураш лиеш. Тудын кужытшо 210 метр нарыш шуэш.

Эше вес маршрут дене У Мурадым (Новомурадымовский) пещерыш экскурсий дене гына логалаш лиеш. Тушко корно кӱчыкрак, но курыкыш кӱзаш эҥерын келге верже тураште кӱвар гоч лекман. Шошым ташлыше вӱд дене йоген ынже кае манын, кӱварым кажне ийын рончен налыт. Мемнан мийыме годым тудым эҥер гоч вакшаш гына тӱҥалыныт ыле, садлан вучен ышна шукто. Но паркыш пурыдеак, тудын шола могырыштыжо тура саҥган кугу курык верланен. Тушко кӱзен, У Мурадым кӱкшакасе площадке гыч ончымо гаяк, ӱлнӧ шарлен вочшо мотор вер-шӧрым эскераш лиеш. Садлан меат тиде йӧн дене пайдаланышна. Паркыш пурымо капка воктеч кӱшкӧ ончымо годым курык вуйысо еҥ-влак кутко кугыт веле койыт.

Мурадым парк курыкан чодыра ден пушеҥган степь кундемла кокласе чекыште верланен. Тыште утларакшым лышташан пушеҥге-влак кушкыт, тумат ятыр верештеш. Пушеҥге-влак пеш кӱкшат, вияшат огытыл, а укшышт чытыр гай кадыргылше. Но ты вер-шӧрыштӧ ойыртемалтше моторлыкым шер теммеш ончаш лиеш. 

Тышеч тораште огыл верланыше кумдан палыме Шульган-Таш марте Мраково села гыч улыжат 70 километр лиеш. Шкенан маршрутышкына ме тиде пещерымат пуртенна. Но Кугарче ден Бурзян районлам ушышо корнышто асфальт уке, верын-верын щебенкым вакшме, а куштыжо шаргӱан, шунан ужаш-влакат шкешт нерген ушештарат. Мемнан мийыме деч ончыч тиде корныла дене эртыше палымем шижтарен каласен ыле: легковой машина дене тушко «нерым шӱшшаш уке», тушто чодырам шупшыктышо виян техника веле озалана, ситыдымыжлан йӱран годым куралме гай келге лакым ыштыл коденыт. Кошар мучашан кӱ падыраш-влак машина ораван шиныжымат шӱтен але пӱчкын кертыт, садлан чодыра кокласе корнышто приключенийым кычалаш ыш темле. А ме, республикынан кечывалвел кундемлажым ончал савырнаш манын лектынна гын, молан корным вик пӱчкеден коштшаш улына? Мраково гыч Зианчура, Зилаир, Баймак районлашке виктарыше корнышко лекна. Йыр савырнен, кокымшо кечын Белорецк олашке шуаш палемдышна. Ты корнылаште вашлийме оҥай тат-влак нерген шушаш номерыште лудса.

(Умбакыже лиеш.)