Тошто арвер-влак историйын кышажым аралат

Калтаса районысо Тошто Яш ялысе библиотекыш пурымеке, книга кугыжанышыш веле огыл, эше краеведений музейыш логалмыла чучеш. Тысе изи зданий кӧргыштӧ яра верым тӱрлӧ оҥай экспонат-влак айлат. Тышке ожсо калыкын илыш-йӱлаже, историйже дене кылдалтше чылажымат чумырымо. Пӧлемын ик ужашыштыже кугезе кована-кочана-влакын суртышто, озанлыкыште кучылтмо ожсо арвер-влак «озаланат». Нунын коклаште куымо станокым, тагынам, кӱнчылам шӱдырымӧ оравам, нымыште гыч тодмо корзиҥгам, сапондым, шке кид дене куымо шовычым да моло ожсо пу арверым ужаш лиеш. Вес лукышто янда дене петырыме пу йолан полкышто тӱрлӧ курымысо сар ӱзгар-влак аралалтыт. Нунын коклаште Икымше тӱнямбал да Граждан сар годсо немыч да руш штык-влак, пычал курал, гильза, копье, пикш умдо да молат улыт. Ӱстеллаште тӱрлӧ ийлаште мланде пашаште да сурт озанлыкыште кучылтмо кӱртньӧ арвер-влак, окна воктене ожсо радиопроигрыватель вераҥын, лукышто, тугодсо патриотизм шӱлышым аралышыла, октябренок-пионер-комсомол жап нерген шарнымашым тарватыше тисте да тӱрлӧ атрибут-влак шогат. Эсогыл эртыше курымла годсо мамонтын да динозаврын лулегышт, кӱыш савырныше пушеҥге аралалтыт. Тыште пырдыж-влакат «йылман» улыт. Омса воктенсе стендыш ончалын, ялыште Кугу сар марте да тудын деч вара колхоз  пашаште тыршыше коллектив, ончыл пашаеҥ-влак нерген пален налаш лиеш. «Эртыше жап ден ончыкылык коклаште» стендыштат кугемдыме ош-шем фотокартычкылаште йыжыҥан-йыжыҥан ӱмыргорно-влак палдырнат… Марий калыкын ожнысо вургемже нергенат мондымо огыл, нуно вигак шинчаш пернат. Суртышто коҥгаш олташ тулым ылыжтыме ожсо чыра, шун кӧршӧк, понар, бронза курымысо арвер, кидшол, кӱ товар (Тудыжо ала первобытный курым гычак аралалт толын?!), тӱрлӧ шуэн вашлиялтше экспонат - тыште мо гына уке… Чынжымак ялысе этнографий музей!

Изи пӧлемыште шке вержым айлыше кажне тошто арверым библиотека пашаеҥ И.Ш. Мандиев шинчасортаж семын арала. Тудо нуным ятыр ий пырчын-пырчын чумырен. Нуно чонжылан моткоч лишыл улыт. Вет тудын уло ӱмыржӧ историй дене кылдалтын: Игорь Шангариевич 35 ий школышто туныктен - йоча-влакым элнан, калыкнан историйже дене палдарен (Шкеже Благовещенскысе педагогический училищым, Бирскысе кугыжаныш социально-педагогика академийын историй факультетшым тунем пытарен.), школ директорланат ыштен. Теве кызытат, сулен налме канышыш лекмекат, педагогика да йӧратыме предметше деч кораҥын огыл. А тыгай усталык сомылжо библиотека пашаеҥын тачысе саманыште ситышын - калык дене пашам ыштыман, йоча-влаклан оҥай мероприятийым эртарыман, интернетыште библиотекын соцлаштыкшым вӱдыман. Игорь Шангариевич чыла тидым шот дене шуктен шога. Йоча-влаклан тӱрлӧ шашке-шахмат турнирым, Актуган школышто тунемше-влак дене тематика шотан пайдале мутланымашым эртара, историй событий-влак дене кылдалтше выставкым ямдыла, У ий годым утренниклаште йоча-влакым Йӱштӧ Коча лийын куандара.

Библиотекыште тыгай музей улмылан верысе калык шукертак тунем шуын. Тӱрлӧ историй событий дене кылдалтше оҥай арверым нуно тушко шкеак намият. Йоча-влакат ятыр ӱзгарым муыныт да пӧлекленыт. И.Ш. Мандиевын мутшо почеш, оҥай экспонат-влакым Тошто Яш ялысе веле огыл, Братовщиныште, Кӱшыл Яшыште илыше ялче-влакат муын кондат. А книгам лудын тунемшыже садак лудде ок чыте - могай-гынат книга ден газетым налаш миен савырна. Йоча-влакат библиотекыш корным палат. Тыгак ялыш толшо уна-влаклан чӱчкыдын экскурсийым эртараш йодыт. Тӱрлӧ олаште вожаҥше земляк-влакат шочмо вер-шӧрыштышт лийме годым пурен лекде огыт кай. «Тидым мый ялемлан, верысе калыклан шарнен илаш, палашыже ыштем. Мут толмашеш, тиде изи музейыште южо арвер-влак тымарте палыме, улшо источник-влак дечат тоштырак улыт. Нуно ялнан, тысе йырвелын историйжым келгынрак шымлаш ончыко кугу ошкылым ышташ полшен кертыт», - ойла Игорь Шангариевич. 

Шочмо кундемнам йӧратен, тудын историйжым палена да шарнен илена гын, ончыкылыкна ок йом. 

Тошто Яш ял, Калтаса район.