Оҥай савыртыш-влаклан поян илыш

Пиалан улат, кунам тыйым ушештарат да шарнат

Байбулатовмытын ешышт дене ме 30 ий утла палыме улына. А суртоза Валерий да мыйын пелашем студент жапышт гычак йолташ улыт,  тунам пырля ече дене куржталыныт, таҥасымашке коштыныт. Ик жап гыч мыят Ирина ватыж дене палыме лийым. Ме нунын деке унала миенак шогена. Валерий Тимиргалиевич мемнам эре куанен, весела кумыл дене вашлиеш, а Ирина Алексеевна  поро кумылын ӱстел коклашке ӱжеш. Нунын воктене лийме годым сандалыкын оҥай ужашышкыже логалмыла чучеш.

Айдемын вашталт толмыжым, мутлан, иктаж вич ий коклаштак могай лиймыжым палаш кок амалым веле эскераш кӱлеш: воктенже кӧ улмым да могай книга-влакым лудмыжым.

Валерий Тимиргалиевич да Ирина Алексеевна гай еҥ-влак дене кылым кучен, нунын гай оҥай, поро кумылан да илыш корно дене пеҥгыдын ошкылшо лият. Вет нуно пашам ыштен илаш тунемыныт. Нунын деч  «Нойышым» манме мутым от кол, а илышыштышт  йогылыклан вер уке. Калыкыште тыге ойлат: «Кӧ мом ыштышашым раш умыла - тудо ушан-шотан еҥ; уста  мом кузе ыштышашым пала;  тиде пашам шуктышым патыр маныт!»

Байбулатовмыт жап ситыдымылан вуйым огыт ший. Нуно яра жапыштым пайдалын кучылтын моштат. Илышышт - пашаште. Валерий Тимиргалиевич шочмо мландыже, калыкше, йӱлаже верч чулымын шогышо марий сарзе гай улеш. «Сеҥалтын, сеҥышыш лектын» манме ой уло. В. Байбулатов нерген лач тыге каласаш лиеш. Тудын самырык жапысе лётчик лияш шонымашыже шукталтын огыл, но Валерий Тимиргалиевичын илышыже шочмо мланде да кава дене пеҥгыдын кылдалтын. Тудо мланде пашаеҥ лийын да шочмо кундемже, калыкшын йӱлаже да кугезыже-влак дене пеҥгыде кылым арален коден. А кугезе-влакын ойышт почеш, айдеме пӱртӱсын ужашыже улеш. Пӱртӱсын законжо чылалан икте - начар да лушкыдылан илаш неле! Тидлан кӧра Валера ден Ирина эре пеҥгыде, чолга да чулым лияш тыршат. «Ме илыш ден сандалыкым саемден кертына!» - ойла Валерий Тимиргалиевич. «Ме илыш корныштына вашлийме кажне еҥым пагалышаш да санеш пыштышаш улына», - ешара Ирина Алексеевна.

Пиалан улат, кунам чонлан лайык

Валерий Тимиргалиевич Байбулатов 1959 ий 13 февральыште Мишкан районысо Ваксола ялеш шочын. Ачаже, Тимиргалий Байбулатович (1928-2004), кум классым гына тунемын кертын. 1943 ийыште Челябинск областьысе Копейск олаште ФЗО-што (фабрично-заводской обучений) кум тылзе шахтерлан тунемын да шахтыште 1952 ий марте ыштен. Тыршышан да ончыл пашаеҥ лиймыжлан фотографийже 7 ий Почет оҥаште кечен.

Ик жап гыч Тимиргалий Байбулатович шочмо ялышкыже пӧртылын. Тушто ачаж ден аважлан полшаш кӱлын. Рвезе кужу капан да виян лийын. Мичурин лӱмеш колхозышто скотник лийын ыштен. Колхоз имне утларакшым шкенжын вӱташтыже шоген. 

Валерий Тимиргалиевичын аваже, Изыкай Айкиевна (1928 - 2013), Мишкан районысо Пӧкленде ялеш шочын-кушкын. Изинек колхоз пашаш кошташ тӱҥалын да ӱмыржӧ мучко тушто ыштен. Изыкай ден Тимиргалийын ешыште шым икшыве кушкын: Нюся (1953), Зоя (1957), Валера (1959), Рая (1961), Лена (1963), Ульяна (1965), Эдик (1969).

- Мемнан дене пырля тыгак аванан ачаже, Айки кочай, илен, - ойла Валерий Тимиргалиевич. - Тудо Кугу Отечественный сарыште кредалын. Тушеч сусырген пӧртылын, пел копа деч посна кодын. Кочана сар деч ончыч да вара колхоз председатель лийын ыштен. 

Ачам ден авамым порын гына шарнен илем. Нуно пашам йӧратыше, уна-влакым вашлийын моштышо, лыжга кумылан ыльыч. Ожно ялна гоч Балтач селашке корно каен. Ял тӱрыштӧ верланыше изи пӧртышкына эре кӧ-гынат малаш пурен: шоҥго ӱдырамаш, телым техникышт дене лумеш, шошым лавыраш пижын шогалше шофёр, тракторист але касеш кодшо тыглай корныҥ-влак. Ачам ден авам чылаштымат пуртеныт, пукшеныт. 

Ачамат, авамат пеш сайын мурат ыле. Аванан йӱкшӧ шоҥгеммекыжат ныжылгын да ямлын йоҥген. Ачана чӱчкыдын татарла муро-влакым мурен. 

Ме пӱтынь ешна дене келшен иленна. Ачана ден авана пашаште улмышт годым изирак-влакым кугурак-влак онченыт. Ме телымат, кеҥежымат утларакшым уремыште лийынна. Изирак годым модынна, изиш кушмеке, тӱрлӧ сомылым ышташ тӱҥалынна. Тидлан кӧра чолга, чулым да виян лийын кушкынна. Но изи сусырым муынак шогенна: я йол нузылген, я парня пӱчкылтын, я эше иктаж-могай экшыкым йол йымалнак верештынна. Йолташ-влак дене, модын-модын, кредалынат налынна. Икманаш, ялысе моло йоча-влак семынак кушкынна. Тугодсым  мый пеш пиалан жаплан шотлем!»

Пиалан улат, кунам суртышкет волгалтше кумыл дене пӧртылат

Ирина Алексеевна - Байбулатовмытын суртыштышт озавате. Тудын ачаже, Алексей Николаевич Васильев (1939-1999),  Мишкан районысо Сӱний ялеш шочын-кушкын. Тиде ял Пӱрӧвӱдын тӧва серыштыже верланен, Кӱрзе ялсоветыш пура. А эҥер воктене ятыр памаш шолын лектеш. Алексей шочмо ялысе тӱҥалтыш школым, вара Кӱрзеште кандашияшым тунем лектын. Жап шумеке, кок ий армийыште, Красноярский крайыште, служитлен. Армий деч вара шочмо ялышкыже пӧртылын да Карл Маркс лӱмеш колхозышто тракторист лийын ышташ тӱҥалын. 

1962 ийыште тудо ешым поген. Ватыж дене коктын ондак ик тӧрзан изи пӧртыштӧ иленыт, варажым у суртым чоҥеныт. Ту жапыште Сӱний воктене Пӱрӧвӱд гоч чапле кӱвар лийын, садлан тудын гоч эҥер вес могырно верланыше Сабай татар ялышке трактор-влакат коштыныт. Колхозышт Победа лӱмеш маналтын. Нине кок ял деч тораште огыл тыгак Спартак ял лийын (Шукертак пытен.). Кум ял калык ваш келшен, икте-весылан полшен илен. Ял деч тораште огыл пасушто шарлен вочшо ер воктене тамле вӱдан памаш шолын лектын. Татар ӱдырымаш-влак, ялукым пидын, тушко вӱдвара дене вӱдлан коштыныт. 1970 ийыште Васильевмыт Мишканышке илаш кусненыт,  но нине яллаште илыше-влак нунын деке чӱчкыдын унала пурен коштыныт  да тиде памашым шарналтеныт. Алексей Васильевич  райпо заготконторышто тракторист лийын ышташ тӱҥалын, шӧрым, тӱрлӧ сатум шупшыктен. Еҥ-влак дене кылым вашке муын моштен, тидлан кӧра йолташыже пеш шуко лийын. Кастене, паша гыч пӧртылмеке, вольыкым ончен. Нуно ушкалым, сӧснам да юто-вусым ашненыт.

Ирина Алексеевнан аваже, Алина Иляевна Иляева (1939-2016), Пӱрӧ районысо Изи Соказа ялеш шочын-кушкын. Иляй ачаже Кугу Отечественный сар гыч черланен пӧртылын. Тудын Салима ватыже, Алина Иляевнан аваже, Мишкан районысо Йылыш гыч лийын. Иляй ден Салиман кок ӱдырышт шочын: Алина (1939) ден Ална (1946). 

Алина Изи Соказа ялысе школышто 8 классым пытарен. Школ деч вара верысе колхозышто пашам ыштен. Ик жап гыч ешыже Мишкан селашке куснен толын. Мишканыште тудо библиотекыште техничкылан ышташ тӱҥалын. Алина ден Алексей Васильевмытын вич икшывышт шочын: Эдик (1963), Ирина (1964), Юра (1966), Марина (1968), Александр (1971).

Пиал памаш вӱд дене ташлыше эҥер гай. Тудо изи йогын-влак гыч чумырга

Валерий Тимиргалиевич, кунам от уж, эре ош тувырым да шымартыме шемалге брюкым чиен коштеш. Ирина Алексеевна мотор тувырым чияш йӧрата, ӱпшӧ эре арун погалтын. Шыман шыргыжалын да порын ончалын мутлана. 

Байбулатовмыт еш вольык ден ютым ашнен ила. Суртыштышт сепаратор пашам ышта. Озавате ӱйым ышта, мелнам кӱэштеш. Байбулатовмыт шке ончен куштымо да ямдылыме кочкышым гына кочкаш тыршат. Коктынат талантан улыт. Кеҥежым нунын сурт-оралтышт пеледыш олыкла коеш. А сурт кӧргым Ирина Алексеевнан тӱрлӧ кидпашаже сӧрастара. 

Валерий Тимиргалиевич ден шочшыжо-влак Ваксолаште ача-аваштын суртыштым петырен огытыл. Тыге нуно шкеныштын кугезышт да шочмо марий йӱла дене кылым саклат. 

Валерий Тимиргалиевич ден Ирина Алексеевнан  ойышт почеш, кугу паша изи гыч тӱҥалеш. Библиотекыште, а Ирина Алексеевна лач тушто ышта, паша коллектив лудшо-влаклан пайдале книгам ойырен налаш полша. Библиотекым чапле стенд, книга выставка-влак сӧрастарат. Нуным ончалат гын, коллективын творческий шӱлышан улмыжо раш коеш.

Валерий Тимиргалиевичын мутшо гыч, кажне еҥ шке илышыж ден сандалыкым мыняр-гынат саемден кертеш, но тидлан кечын ик ошкылым  гынат ыштыман. Тудо шонен, йӧным муын моштышан, нелылык деч лӱддымӧ, чолга да чулым улеш. Паша лектыш сай лийшашым ончылгоч рашемден кертеш. Ты жапыштак еҥ ойымат колыштын, шотыш налын мошта. «Награда ден званием-влак илышыште эше ятыр пашам ышташ кӱлмӧ нерген ушештарен шогат», - ойла Валерий Байбулатов. Тудо чӱчкыдын тӱрлӧ мероприятийыште лиеш: Марий калык погынышто, Тӱнямбал финн-угор конгрессыште, агропромышленный колледжыште диплом-влакым кучыктымаште, спортивный таҥасымаште, марий пайремлаште... Чыла верышкат жапым эртараш огыл, а марий калыклан пайда лийже манын мия. Тудо С.Г. Чавайнын шомакшым нигунам ок мондо: «Шӱмыштем ик кугу чоншижмашем ила - калыкемым йӧратымаш». 

Пиал - тиде кунам эҥгек ӧрдыжеш кодеш, шӱмым ок коржыкто. Пиал, кунам эрдене мотор кече нӧлтеш. А чынжым ойлаш гын, пиал моткоч шуко шӧрынан да тӱрлӧ сынан улеш, тудым ужын да шижын веле моштыман. Байбулатовмытын тыгай шижмашышт уло. Садлан пиалан улыт. Тек кажне еҥынат тыге лийже!