Мужыр йӱксӧ

Еш мужырым ончалмеке, «Нимынярат шоҥгемын огытыл», - шоналтет семынет. Шинчаштат ончычсо семынак волгалтеш, икте-весышт ӱмбак йӧратен ончат. Койыш-шоктышыштышт, мутланымаштышт ваш пагалымаш шижалтеш. Озавате, писын тарванылын, тышкат-тушкат шуаш тырша, а пелашыже, мардеж деч авыраш тыршышыла, йырже тыртеш, пагален, йӧратен онча. Ер ӱмбалсе мужыр йӱксыла койыт. 52 ий пырля келшен илаш, йоча-влакым йолӱмбак шогалташ - каласаш веле куштылго!

Надежда ден Борис Шайхуловмыт ялыштат, районыштынат палыме да пагалыме улыт. А айдеме мо дене чаплана? Илышыже, койыш-шоктышыжо, пашаже дене. Борис Шаемович - туныктышо, кызыт пенсионер. Нылле кок ий Анач кандашияш, вара кыдалаш школышто рвезе тукымлан шинчымашым пуэн, ончыкылык илышлан кап-кылыштым, уш-акылыштым шуарен. Пелашыже, Надежда Минилбаевна, пенсийыш лекмешкыже, колхозышто презым ончен. «Айдеме ош тӱняшке шкет толеш, илыш денат шкетын чеверласа. Илыме ӱмырна кӱчык, унала толмо гай веле. Садлан айдеме тиде чевер тӱняште шкетын илышаш огыл - воктенже йолташыже, эҥертышыже лийшаш. Айдеме йӧратыме да йӧратыше лийын, йырже порылыкым ӱдышаш, - пелештыш Надя акай, ӱстел йыр шинчын, чайым йӱмӧ годым. - Володялан латшым ияшак марлан тольым. Икымше пӧртнам пырля шуктен илаш пурышна. Оралтым чумырышна. Кок эргым да кок ӱдырым йолӱмбак шогалтен, шулдырыштым вияҥден чоҥештарышна. Куд уныкана уло. Шочмо суртышкышт толын коштыт, кӱлеш гын, полшат, пайрем-влак дене саламлыме годым поро шомакыштым огыт чамане. Пелашем шеҥгелне витле кокымшо ий, руш манмыла, «Как за каменной стеной» илем. Переген, пагален илышна икте-весынам». «Пӧръеҥым пӧръеҥ ыштышат, пӧръеҥым укеш лукшат - ӱдырамаш. Тидым эре вуйышто кучен, ӱдырамашем, ӱшанем ончылно вуем савем, - Надя пелашыжым шинчаончалтышыж дене шыматен, мутланымашке Борис Шаемович ушныш. - Ме, пӧръеҥ-влак, вуйым нӧлтен, моктанен, «Оза улына!» манын кычкырена гынат, тиде кугешныше вуйым садак шӱй савыркала. А ме тидым мондена. Пелашемлан чылажланат тау. Лӱмжат могай - Надя, Надежда, ӱшан. Еш илышыште келшен, пагален, ӱшанен, аклен илымылан нимо ок шу. Мылам илышыште, латкок ияш ава-ача деч посна кодынам гынат, эре суксем полшен, арален шоген. Школым тунем лекмеш, кок акам эре пеленем лийыч. Вара икмыняр жап колхозышто ыштымек, Лапкашор тӱҥалтыш школыш туныкташ ӱжын наҥгайышт. Чонемлан келшыш, куандарыше пашам муаш полшымыштлан тачат Евдокия Самлиевна ден Антонида Тимиршиновналан таум ойлем. Нуно тиде пашаш огыт ушо гын, илышем кузе савырна ыле, ала… Нунак Бирск пединститутыш тунемаш пураш таратышт. Армий деч вара Красный Октябрь тӱҥалтыш школышто туныктышым. Тыштат суксем вӱден: тудын полшымыж дене ялын эн чевер, эн кожмак ӱдыржым марлан налын тольым. Ынде пел курым утла Надя пелашем дене келшен илена. 1969 ий годсек шочмо ялысе школышто тыршенам. Тӱҥ шотышто физкультур ден труд уроклам вӱденам».

Надя акай пелашыжым «Володя» манын пелештыш, а мый - «Борис». Молан, шонеда? Кок лӱман улеш улмаш Шаемович. Шочмеке, аваже тудым Борис манын лӱмден. Изиш кушмек, йолташыже-влак дене модаш тӱҥалын. Йоча шып шога мо? Икте-весым лӱмдылыныт, «Борис», «Боря» лӱмлан тыге шаяреныт: «Анисе бӱре кӱреп курыккан да Бӱре исеме кушкан» («Аваже пирым ужын лӱдын да «Пире» лӱмым пуэн»). Тыге ойлымо акаже-влаклан келшен огыл, нуно аваштым лӱмым «Володялан» вашталташ сӧрваленыт. Тыге шочшыжо-влаклан Борис Володяш «савырнен». Тидым мылам суртозан шочмо акаже, Нина, умылтарыш.

…Мыйын Шаемыч дене палыме лиймем район газет гыч тӱҥале. «Шаемыч» манмемлан ида ӧр: тиде мутышто - кугу пагалымашем. Анач школын тунемшыже-влак эше 70-ше ийлаштак районыcо таҥасымашлаште эре ончыл верым налыт ыле. Тидын нерген газетыште возеныт, туныктышынат лӱмжым палемденыт. Ече, куштылго атлетика, ӱстел теннис дене виян ыле тиде школ. 90-ше ийлаште ала-могай семинар-совещанийыште йыгыре шинчаш вереште. «Шаемыч, тунемшет-влак эре ончыл верым налыт, школын лӱмжым кӱшнӧ кучат. Пашатым аклыме иктаж-могай чап лӱмет, наградет уло мо?» - йӧным верештын, йодым тунам. «Уке», - лие вашмут. Шке семынем «Молан тыге?» шоналтен, умшам петырышым. Но ушем садак йодышлан вашмутым кычале. А кызыт вашлиймек рашеме. Пенсийыш лекмыж деч ончыч Шаемычым Россий Просвещений министерствын Чап грамотыж дене палемденыт.

«Школыштына спортзал нигунам лийын огыл, - мутшым шуйыш Борис Шаемович. - Физкультур урокым идалык мучко пӱртӱсыштӧ эртарена ыле. Чот йӱштӧ але йӱр ложген йӱрмӧ годым веле классеш кодынна. Но тыгайже шуэн лийын. Кумло утла километр тораште илена гынат, районысо таҥасымашлаш эре мияш тыршенна. Кушмет шуэш гын, виян-влак дене таҥасаш кӱлеш. Ончыко, кӱшкӧ ончыман. От таҥасе, ончык от кае гын, верыште тошкешташ веле лиеш. Кушкашат стимул ок лий. Тунемше-влакым кондыштараш ожно могай автобус? Транспортым арня ончычак правленийыш йодын кошташ тӱҥалман ыле. Шукыж годым, поснак телым, грузовой машина кузовеш олымым теменнат, модын, шаярен, миен шуынна. А таҥасыме верыште «Кумло меҥгым толын, сеҥалт каена мо? Сеҥена!» шонымашым шыҥдараш тыршыме. А вес, поснак райрӱдысӧ, школла гыч толшо-влак ойленыт: «Таче Анач-влак огыт тол гын, икымше ден кокымшо вер мемнан лиеш». «Ынде огыт тол» манмышт годым ме, олымеш пӧрдал толшо-влак, ӱмбал вургем гыч олымым почкен, ончыкышт шыргыж юарлыше миен шогалынна. Нунын кумылышт волен, умшашт петырналтын. «Ме эн писе да тале улына!» шонымашым вуйышкына, чонышкына шыҥдарен туныктышына. Пӱйым пурын, мый кертам манын, пытартыш вий дене куржат да чылаштым эртет», - каласкала Борис Тимофеевич, Шаемычын тунемшыже. «Борис Шаемович мыланна туныктышо гына огыл, кугу йолташна, изана ыле, - шарналта Владимир Асылбаевич Кумурбаев. Мый тунемме жапыште ече дене пеш йолташ омыл ыле. Утларак физикым, математикым йӧратенам. А ГТО-м сдатлаш кӱлын. Ече дене коштынам, но темпым кучен кертын омыл. Тидым ужын, Шаемыч кок велымат сайын куржталше Геннадий Галиев ден Владик Илимбаевым шогалтыш. Коклаштышт икмыняр жап куржталмек, мыят ГТО нормативым сдатлаш тӱҥальым. А райрӱдыш таҥасымашлаш мийыме годым тудым «Адак мераҥым поктен кучышо-влакым налын толын» манын вашлийыт ыле. Анач школын ечызыже-влак пошкудо Андреевка кыдалаш школ верчат куржталыт ыле».

Борис Шаемовичын шуко тунемшыже, туныктышын корныжым тошкен, физкультур техникумышто, институтышто тунемыныт. Ӱмырышт мучко спорт дене кылым кучат. Туныктышын ылыжтыме тулжо йӧрен огыл, шӱмыштышт умбакыжат волгыдын йӱла. Тыгай-влак кокла гыч икмыняржым палемдашак кӱлеш, шонем: спорт техникумышто, институтышто тунемше, ече дене спорт мастерыш кандидат М. Валеев, куштылго атлетика дене спорт мастерыш кандидат О. Андуганова, ече дене спорт мастерыш кандидат, дартс дене Российын да тӱнян спорт мастерже В. Байгильдина, спорт мастерыш кандидат А. Тосаева, тале спортсмен-влак Э. Байрамалова, Е. Умурбаева, В. Вайтиев, В. Андуганов да молат. Нуно Аначым, Илиш районым чапландарат. Борис Шаемовичын Анач кыдалаш школышто туныктымо жапыште тиде школын Илиш районысо таҥасымаште сеҥыше лиймыжлан индеш куснылшо кубок аралалтын! (Школ кум ий почела сеҥыше лийын гын, тиде кубок школеш кодын.) Анач школ 27 ий, кӱрылтде, районыштына спорт дене эн виян лийын. Школын тидын дене кугешнаш праваже уло! А мемнан - Борис Шаемович дене.

Шаемыч шуко рвезым чӧгытым, ножовкым, моло инструментым кидеш кучаш да пашам ышташ туныктен. Пӧртыштыжӧ пелашыжлан вынерым куымо станокым йӧнештарен. Эше ик станокым районысо тӱвыра пӧлкан йодмыж почеш ямдылен. Тудым Москваште эртарыме Башкортостанын кечыже-влаклан пӧлеклалтше выставкыш намиеныт. Вес ийжылан станок мотор экспонат семын Казань оласе выставкым сӧрастарен.

Шайхуловмытын суртыш пурымек, шинчалан вигак куымо мотор палас, ковер-влак пернат. Надя акай дене мутланыме годым ик оҥайым палемдышым. Тудо мый денем мутлана, а кидше чарныде мом дыр ышта. Эше озавате уста мурызо улмаш. Самырыкше годым телевиденийышкат войзеныт. Йӱкшӧ виян, яндар - колыштмет веле шуэш. Вате-марий, кугу ийготан улыт гынат, вӱта тич вольыкым ашнат. «Молан?» манын йодмемлан «Вольык йогыланаш эрыкым огеш пу. Эрдене жапыштыже кынелта, тарвата, вӱташ луктеш. А вес велым, чыла шкендын. Илаш таратат. Черле улам, иктаж-мо коршта манын, вуйым шийын кияш жап уке», - лие вашмут. Еш йолташышт, шочшышт, пошкудышт деке пурен-лектын, миен-толын илат. Йочашт, уныкашт толмылан куанат. Поро чонан улыт.

Икшывыштат шкевуя шонен, тыршен илыше кушкыныт. Вадим эргышт буренийыште вӱдышӧ инженерлан ышта. Ешыж дене Дӧртыльӧ олаште ила, а шочмо ялыштыже чапле пӧртым нӧлтен шынден. Владислав ешыж дене Уфа олаште верланен, предприниматель улеш. Ульяна ден Юра пелашыже Нефтекамскыште вожаҥыныт. Ава-ача - чылаштлан авторитет. Таза, кужу ӱмыран лийза! Илыш корным эрташда мужыр шулдырда виян лийже!