Рыскал

«Кузьма» манмек, ожно Ош Виче гоч лектын коштшо-влак гыч шукынжо кӧ нерген мутем тӱҥалшашем тогдайышт, очыни. Паромщик профессий илыш деч торлен толеш гынат, тудын нерген поро шарнымаш але мартеат ила. Ош Виче гоч лекме паром лишылрак верлаште Актаныш воктене кодын, ожнырак Аю (Медведево) ял воктенат ыле. Но Кузьма чӱчӱн паромжо чылаж дечат ойыртемалтын. Мо дене? Тушто эре кеҥеж ыле…

Кавам шем пыл каплен, а тудын паромыштыжо кече онча… Мыскара, икте-весе ӱмбак шыргыж ончышо, воштылшо ӱдырамаш, пӧръеҥ, йоча-влак. Эре весела кумыл озаланен! Ала тидлан, ала вес амаллан кӧра Кузьма чӱчӱн паромыштыжо эре калык шуко ыле. Ош Вичыжат переправа воктен чеверрак, кумдарак чучын. Вӱд ӱмбалне колжат почшым пуйто веселанрак да чӱчкыдынрак лупшалын. А вес паромыш пурет - оксам тӱлет да, вӱд ӱмбак ончен, тӱрлым шонен, вес серыш вончет. Ойган лият гын, ойгет пеленетак кодеш, кумылет ок нӧлталалт. «Кузьма дене ме, - мутшым шуйыш Галя акай, - эре мыскарам ыштен, икте-весын кумылым нӧлтен, илышлан куанен илышна. Унаш налаш йӧратышна, еш йолташна шуко ыле. Мемнам Юмыжак пырля ыштен дыр. Ме ик ийыштак, 1948 ийыште, шочынна. Шочмо кече коклана ик тылзат уке. «Исер» поран годым палыме лийна. Нуно Марин гыч Пураялыш шудылан толыныт улмаш, саташеныт. «Нефтекамскыште тунемам, шочшет улам» манын ондален, омсам тӱкалтыш. Шочшылан кузе омсам от поч? Малаш вочмо годым ӱдырем тудым «ачай» манын ӧндал мален колтыш. Йоча чон айдемын могай улмыжым вашке шижеш. Ик тылзе гыч, 1970 ий 6 мартыште, Мариныш марлан налын кондыш, ЗАГС-еш сералтна. «Шочшо» ден тыге лу йочам шочыктышна…»

Лу йочам ончен куштеныт гын, Галя акай пӧртыштӧ гына шинчен манын шоненам ыле. «Уке, кӧ тунам тылат шинчаш эрыкым пуэн? Шкеат умылет: пукшаш, чикташ, туныкташ кӱлын. Латшым ий, эр шошо гыч тӱҥалын, шыже кылме марте поварлан ыштышым, тракторист-влакым пукшышым, телым, колхоз пытымеш, презым ончышым. Вӱд почылтмек, Кузьма паромышко куснен, телым трактор дене пашам ыштен. Йоча-влак гыч кугуракше изижым ончен, чиктен, пукшен, мыланна полшен кушкыч.

Галя ден Кузьмамыт деке пырля мийыме годым нунын йолташышт Михаил Павлович Дмитриев корнышто еш нерген тыгерак палемдыш: «Кузьма ден Галя ача-ава семын примерлан шындышаш айдеме улыт. Эн ондак лу йочам ончен куштеныт, йолӱмбак шогалтеныт, шулдырыштым вияҥденыт. Икшывышт чылан ешаҥыныт - еш илышым аклен, пелашыштым пагален, йӧратен илат. Чылан пашам йӧратыше, уста, шкевуя шонен моштышо, осалым-порым шижше улыт. Ава-ачам, шочшым пагален да икте-весылан полшен илат. Арам огыл кугу ешлаште шочшо-влак икте-весым пагалыше, йӧратыше, аклыше да полшышо лийын кушкыт.

Галя акай рашемдыш: «Мый нигунам, йочам нумалын, уна-влак дене шинчен омыл. Йочам-влакат ӱстел коклаште уна-влак дене пырля лийын огытыл. Уна толмо годым йол йымалне ынышт пудыране манын, ончычак пукшен, йӱктен, малашышт верым ямдылен кодем ыле. Уна йочан шортмыжым але ӱскырт койышыжым ончаш ок тол. Эше кеч-монат вес могыржо уло. Икшывет уна ончылно ӱскыртлана, шортеш гын, шкеат вожылмашыш пурет. Йочам ешыште ава воспитатла. Уна толын гын, сийлалтын, кумыл почын, канен кайышаш. Кузьма кумда чонан айдеме ыле, можыч, садланак суртышкына чӱчкыдын уна толын. Тудо паромышто веле огыл, ешыштат, суртыштат капитан, вуйлатыше ыле. Эркынлен йогышо Ош Вичым йӧратен, садланак кеҥежым пелашемым шуэн ужынам - малаш веле пӧртылын». Тунам колхозынат, калыкынат олыкшо Виче вес велне верланен. Вольык кӱтат кеҥежым туштыла коштын. Паша деч вара шудым погеныт, паром дене вончыктарен, мӧҥгыш конденыт. Тыгай сомыл кастенат, йӱдымат шуйнен. «Школышто директорлан ыштымем годым образований район пӧлка вуйлатыше

Р.А. Ахмадуллин йыҥгыртыш. - ешарыш Михаил Павлович. - Районыш республикын образований министрже Зиганшин толын ыле. Унам моторын да чеслын сийлаш кӱлын. Мый Кузьма дек кудальым, ситуацийым умылтарышым. «Йӧра, мием, кондо», - лие вашмутшо. Палемдыме жаплан переправыш толна. Йолташем паромыштак, Ош Виче ӱмбалне, тутло колым жаритлен, лемым шолтен. Туштак ӱстелым шынден, сийым йӧнештарен. Тыге кочкын, мыскарам ыштылын, воштылын, кумылым нӧлтен, кугу унам сийлен колтышна. «Тыгай мотор верыште ӱмырыштем икымше гана тамлын сийланен канышым» манын, министр тауштен чеверласен».

«А мыняр каче ден ӱдырым ваш ушен тиде паром! Ӱдырым налын толшо але марлан налын кайыше тӱшкам, курымешлан йӧратымаш тул йӱлыжӧ манын, Ош Виче вӱд ӱмбалне оҥгым ыштен савырненыт», - манеш Галя акай.

Илышыште мый денемат ик тыгай случай лие. 1981 ий. Октябрь тылзе тӱҥалтыште авам черланыме нерген срочный телеграммым налмек, корныш лектым. Казань - Янаул поезд, Нефтекамск - Хазино автобус дене толын шумеш, пычкемышалташ тӱҥале. Хазино гыч Аткул марте (Марино ваштареш ял) йолын кайышым. Виче воктек толын шумеш, чот пычкемышалте. Шогем, чыла вере пычкемыш. Ош Вичым кузе вончаш? Марла, татарла, рушла кычкырем - ала иктаже колеш, шонем. Икмыняр жап гыч эҥер ӱмбалне лишнак Кузьма чӱчӱн йӧратыме мутшым кольым (Кӧ тудым пала, тиде шомакым шарна.). Вончыктарымыж годым чыла йодышт нале да, Аначыш корным ончыктен, мыйым ужатыш.

«1980-ше ийыште кугу азап лие: пӧртна йӱлыш, - умбакыже мутшым шуйыш Галя акай. - Йӧра, Маруся пошкудына ныл йочанам пӧрт окна гыч луктын шуктен. Кузьма корно гыч мӧҥгеш савырнен толын шуо. Шонышым, ончен шуктыдымемлан вурсаш тӱҥалеш. «Йоча-влак эсен улыт?» - вигак йодо. Ӧндалят, «Тӱҥжӧ, икшыве-влак эсен улыт, а пӧртшым ыштена, Галя» мане». «Ме, эрге-влак, утларакше ачана воктен пӧрдынна. Нигунам яра ышна кошт. Тудлан мо дене гынат полшенна.

Пашам ыштыктымыжлан нигунам ӧпкелен, торешланен огынал. Ачан мутшо - приказ! А кузе уке гын, вет тудо - Ача! - ойла Олег эргыже. - Изирак лийынна гынат, телым ачам пашаште улмо годым пӧръеҥ пашам эрге-влак шуктеныт. Авалан полшыман. Ӱдыр-влакат, могай сомыл лийын, чыла ыштеныт. Арсений дене ме ялыште посна сурт дене илена гынат, кызытат авана деке толын полшена, мутланена».

«Ӱдырем-влак пӱтынь Россий мучко гай шаланеныт. Русалина ешыж дене Эстонийыште ила. Тачысе кечылан коло уныкана да ик кугезе уныкана уло. 21-ше уныкам вучена», - шуя умбакыже Кузьма чӱчӱн пелашыже.

- Лу йочам шочыктен, ончен куштен, йолӱмбак шогалтымек, Те «Мать-героиня» улыда, очыни? - йодым, фото-влакым ончышыла.

- Уке... Айда, медальже керек. Юмо тазалыкым да рыскалым пуыжо. Икшывем, уныкам-влак таза-эсен лийышт. Кузьмамын гына ӱмыржӧ кӱчыкрак лие. Тудат тугак каласыш: «Медальже керек. Лу тӱжем пенсийна уло. Ситарена, шужен она коло». Тидланат кумылна волен ышна иле. Зато шешкым-влак, юбилей пайремыштем поро мутым каласен, шке кидышт дене ыштыме «Эн сай оньава» орденым сакышт. Икшывем-влакын чоҥештышаш шулдырышт вияҥын кушко. Садлан чоҥештен кертыт манын шонем».

Тиде еш нерген шуко возаш, ойлаш лиеш. Чыла каласкален от пытаре, но нунын нерген кеч-мом колат, але ойлат гынат, эре пагалымаш, ваш полшымаш, авам-ачам жаплымаш шӱлыш шижалтеш.

А тидыжым возыде кодам гын, мутем, шонымашем тичмаш огыт лий. Дӧртыльӧ - Нефтекамск корнымбалне, Пураялыште, чапле пӧрт шога. Пӧртын тӱжвал пырдыжыштыже (Корно гоч ужаш лиеш.) «Кузьмич» манын возымо табличке кеча. Урем лӱм манат гын, уремжын лӱмжӧ весе - «Колхозная». Рашемдымек, пале лие: тиде суртышто Кузьма чӱчӱ ден Галя акайын кугу эргышт, Максим, да Ирина пелашыже илат улмаш. «Кузьмич» табличке - тиде ава-ачам йӧратымашышт, пагалымашышт, нунын дене кугешнымашышт. Ик кинофильмыште геройын каласыме шомакше вуйыштем йоҥга. Тудо Кузьма чӱчӱ ден Галя акайын йочашт-влаклан келшен толеш: «Фамилия обязывает». Кузьма чӱчӱ армийыште Тихоокеанский флотышто служитлен. Тудын пашажым уныкаже, Максимын Андрей эргыже, умбакыже шуяш шонен, Питерысе Военно-морской академийыш тунемаш пурен. Кумшо курсышто шинчымашым пога. Кузьма чӱчӱн лӱмжӧ да пашаже тачат илат!