Тукымнан лӱмнержым кӱшнӧ кучаш тыршена

Ялыштына кок Байтук иленыт. Иктыже, Байтук Айтиев, Керемет гыч Октябрь ялыш куснен толын. Весыже, Байтук Таюшев, Маняк ял гыч илаш толшо. Икымшыже мыйын кочам, весыже - лишыл пошкудем. Кочам, Байтук Айтиев, Икымше тӱнямбал, Граждан, Финн согышлаште, Ачамланде сарыште кредалын. Но тудын нерген, очыни, марий батальонын боецше семын палдараш кӱлеш.

Школышто тунемме годымат, варажымат марий батальон, эрвелмарий-влакын икоян, чолга лиймышт, ушнен кертмышт нерген «Сакева» повестьым кугешнен лудынам, каласкаленам. Шарнеда, «Чолман» газетыште

М. Даниловын статьяже-влак лектыт ыле? Кузе дыр тудлан Калегин ял гыч ик пӧръеҥ фотографийым пуэн да тудын кочаж ден Керемет ял гыч Байтук Айтиев марий батальонышто служитлымышт годым, Граждан сар жапыште, Екатеринбург олаште возалтыныт да ала иктаж шочшыжо уло манын увертарен.

М. Данилов йодыштмеке, рашемденыт: Байтук Айтиев 30-шо ийлаште Илиш районысо Октябрь ялыш куснен каен. А фотожым Байтукын шольыжо Вайтийын уныкажлан, Саша Кизинбаевлан, кучыктен. Тыге Саша гоч кочамын марий батальонышто кредалмыже, Иркутск-3 ола марте шумыж нерген пален нальым. Граждан сар гыч пӧртылмеке, Аргыш ял гыч Амека лӱман ӱдырым марлан налын. Посна пӧртым ыштен лектын, 1923-шо ийыште ешыштышт Алепа ӱдырышт шочын. Тылеч вара Алмабика ден Сарбика, Меҥылбика, Асылбика да 1938-ше ийыште Микан эргышт шочыныт. Ойлат, Байтук коча кидпашалан уста лийын, сайын сӱретлен. Шкеак тагына, печке, вӱдвара, тер-влакым ямдылен. Тудым шотан оза семын паленыт.

«Кереметыштак илаш шоненна», - манеш ыле авай. Но ик ала кӧраныше, ала осалым шонышо айдеме вӱта коклаш музиканым сакен коден да поян семын тудым раскулачитлаш ялсоветыш вуйшиймашым пуэн. Садлан эҥгекыш логалме деч ончыч, 1930-шо ийыште, еш Красный Октябрь ялыш куснен толын, кочам колхозышто ышташ тӱҥалын. Керемет гыч кусарен кондымо пӧртым алят шарнем: шке жапшылан мотор, кугу пӧрт ыле. 1939-ше ийыште Финн согыш тӱҥалмек, тудым сарыш налыныт. Сайын сӱретлымыжлан кӧра газет редакцийыште служитлен, сар чарнымек, уэш ялыш пӧртылын. Йоча-влакым пукшен, чиктен кушташ кӱлын. Ачамланде сар тӱҥалмек, вигак фронтыш налыныт. Отступлений годым пленыш логалын. Пошкудо ялын Шем Темырхан дене пырля лийыныт. Лагерь гыч «Айда шылын куржына» манын темлымылан вашештен: «Мый черланен ярненам, тыланда мешаяш тӱҥалам. Утледа гын, шочшем-влаклан миен ойлыза». А мӧҥгыштӧ «Увер деч посна йомын» манме кагазым налыныт. Чынак, сар деч вара Темырхан павай авай дек толын ойлен, шарналтен, шортын шинченыт. Ялыште ойлат: «Умурак павай Байтук кочайым шотан оза улмыжлан пагален да шотыш налын, аклен, 18 ияш ӱдыржым, Алепам, шке олмешыже председательлан шогалтен коден, фронтыш каен. Йоҥылыш лийын огыл. Сар жапыште да сар деч варат колхозым моштен вуйлатен. 1945-ше ий гыч 1951-ше ий марте районышто ӱдырамаш председатель икте гына лийын».

Ваш пошкудем Байтук павай, йочаже, уныкаже-влак денат ме эре лишыл шочшо гай илышна. Тудо сарын ветеранже, инвалид, кугу ешын ачаже, ӱмыржым Красный Октябрь ялыште илен эртарен. Пошкудем нерген Тӱкмат коремысе пӱян кок велныже кушшо шоҥгемше ӱяҥге-влак ушештарат. Ойлат, пӱялымек, пӱя кучалтше манын, Байтук павай ӱяҥге-влакым шынден.

Эше тудын нерген пакча шеҥгелныже шынден кодымо шолыжо «каласкала». Тудат шоҥгемын, кошкашат тӱҥалын. Мом ыштет, жап. Курымашлык нимат уке. Алексей Янгличевын аваже - Сарбика. Тудат Байтук кочайын уныкаже. Самырык жапыштыже виян лийын, очыни. Ойлымыжым шарнем. Ожнырак вет шыжым ош вакшыш ял гыч Яркайыш коштыт ыле. Калык шуко, чыла ялла гыч толыныт. Икмыняр йӱд черетым вучен киеныт. Вакш оралтыште вакш кӱ киен улмаш. Вакшызе Анатолий каласен: «Кӧ вакшкӱм, тарватен, вес верыш кусара, тудо шыдаҥжым черет деч посна йоҥышта».

Тыште вий гына огыл, а уш-акыл, чоялыкат кӱлыныт. Но павай кӱм верже гыч тарватен, кусарен кертын, садлан вашкерак йоҥыштен, ош ложаш ден пӧртыл кертын. Эше мо шарнем, кас шуэшат, кӱтӱм ватыже, Сандугач кокай, дене тополь йымалне, капка ончыл олмышто йыгыре шинчын вучат ыле. А изишак подылеш гын, тиде олмо сценыш савырна да мемнан мучаш тальян гармонь йӱк дене темеш ыле. Ятыр жап сылне муро, куштымаш семым шоктен, пошкудыжо-влакым куандарен, кумылыштым нӧлтен, семже ала-кушко тораш чоҥештен. Гармонь шоктымо усталыкше йочаже, уныкаже-влакланат куснен. Байта, кугу эргыже, сайын шоктен, маныт.

А Пайраш эргыжын йочаже-влак чыланат, нылытынат, шоктат.

Тудо эре тоям тоялен коштеш ыле. «Павай, согышышто неле ыле?» йодым икана. Тудо ончалят, «Неле ыле, но шужен коштын, тушман дене кредалаш ок лий. Мый повар-влак дек лишкырак лияш тыршем ыле. Вӱдым нумалаш, пум руаш, кухньым кусараш полшенам. Тидлан изишак ешарен пыштеныт. Мутат уке, тиде атака ден атака коклаште. Бой жапыште тушманым тый от пушт гын, тыйым пуштыт» мане. Кӧ сарыште лийын, шуко ойлаш ок йӧрате. Тудат тыгак. Илышым аклен моштыш.

Ятыр жап эртымек гына палышым: сарыш Таюшев-влак кандаш эрге лектын каеныт улмаш. Кокытшо веле илыше пӧртылыныт. Иктыже - Байтук павай, весыже - Минилбай. Пошкудетын ӱмыржӧ шинча ончылнетак эрта, да чыла палем, шонет. А тиде тыге огыл улмаш. 90-ше ийлаште кевытлаште черетым шарнеда? Тиде черет-влак жапыште пошкудем эше ила ыле. Тудым пагален, кредалше, вурседылше черет кенета лыпланен да, «Павай, эрте, нал, мо кӱлеш» манын, ончыко колтат улмаш. Райрӱдыш пинчакеш медальже-влакым пижыктен мия ыле.

Байтук павайын тукымжат кугу. Байта эргыже Караидельыште илыш. Кок эргым куштеныт. Валентин ден Борис Таюшев-влакын Пайка эргыштын ынде уныкаже, кугезе уныкаже-влакат улыт.

Лапкашорышто Изимелык ӱдыржӧ ден тудын Валиша пелашыже поро, пагалыме еш улыт. Нунат кугезе кова-коча лийыныт. А эн изиже, Пайраш чӱчӱ, Галя акай ден мотор илышым илышт. Пагалыме еҥ ыльыч. Нунын дене эре йоча-влак погынат ыле, кызытат тыгак. Саша, Владислав, Юрий, Эрик эргыштым да Эвелина ӱдырыштым ончен-куштышт, туныктышт.

Байтук павай, 80 ийым темен, ош тӱня дене чеверласыш. Но пытартыш кече мартеат илаш кумылжо, шонымашыже ыш йом.

Ме, кок тукым, Байтуковмыт, шочшат, родат огынал, но лишыл пошкудо улына. Ойгынат, куаннат пырля. Паша лектеш гын, ваш полшена, ойгым лош ышташ тыршена. Пайремым пырля эртарена. Пошкудынан унажым уна ыштена, йолташыжым йолташ семын ончена. Кочанан лӱмнержым кӱшнӧ кучаш тыршена.

Ик ялыште илен, тиде кок кочан уныкаже-влак ушнышаш улыт ыле. Тыгак лие. Павайын Леонид уныкаж ден кочайын Люся уныкаже ешым чумырышт. Ынде нунынат кандаш уныкашт уло.

Ф. БАЙТУКОВ.

Снимкыште: Байтук Айтиев (шеҥгел радамыште шола гыч икымше) марий батальонын боецше-влак коклаште. 1918 ий.