Сурт-оралтын чаткалыкше - чон моторлык

Красный Октябрь ялышкына кугу корно гыч савырнет веле, тора гычак тӱрлӧ тӱсан чия дене чиялтыме чевер пӧрт «Ямле Октябрь ялышкына пагален ӱжына» маншыла вашлиеш. Тиде суртым ужмек, ялысе моло пӧртым тудын дене таҥастарат. Ялысе калык тыгак моторын чоҥаш тырша. Чынак, ялна мотор. Тидым районысо тӧра-влакат, толшо уна-влакат палемдат. Красный Октябрь кугу огыл гынат, тыршен илыше, пагалыме еҥ-влак ятыр улыт. А нунын коклаште посна верым Пелагея акай ден Алеш чӱчӱ Янгличевмыт налыт.

Коча-кова индеш уныкан улыт, ӱпышт чалемын, шӱргышт изишак куптырген гынат, чонышт, кумылышт дене самырык кодыныт. Тачат, 45 ий эртымеке, нуно Пелагея акайын марлан толмо кечыжым воштыл-воштыл шарналтат. Алеш чӱчӱ Пелагея акайым Анач ял гыч йӱштӧ шыже кечын марлан налын толын улмаш. Кызытсе гай 10-15 легковой машина дене огыл, а ГАЗ-51 грузовик дене. Тунамсе жаплан, мутат уке, прогресс! Шуко ӱдыр тунам, имне орваш але тарантасеш шинчын, марлан толын. А шоферлан пӱсӧ йылман, весела, кумылзак Пайраш чӱчӱ миен. «Газикын» кабиныштыже шофер дене пырля нылытын лийыныт, а кузовышто свидетель, Миша изай, тулупеш пӱтырналт шинчын.

Самырык-влак йӧршын вучыдымын вашлийыныт. Армий гыч служитлен пӧртылшӧ таза кап-кылан, весела, чевер чуриян Алеш чӱчӱн, ончыч ыштыме паша верышкыже - Стерлитамакыш - илаш каяш шонен коштшо рвезын шинчашкыже Пелагея акай пернен. Тудыжат ик ончалмаштак йӧратен шынден. Келшаш тӱҥалыныт. Ӱдырлан «Тый чевер, тунемше улат, эше сайрак рвезым муат. Пу мылам Алешым» маншыжат лийын. А йӧратыше еҥ, шкеат паледа, еҥлан пуа мо? Тыге нуно ушненыт. Илаш тӱҥалмек, посна лектыныт. Йӧратыме пелашет ден омашыштат узьмак. Йӧсӧ лийын гынат, тиде жапыштым порын шарнат. Толшо уна-влакым кастене коҥгаш тыртыктен кӱктымӧ пареҥге дене сийленыт гынат, веселан, келшен иленыт. Рвезылык - тиде пиал! Йӧсылыклан вуйым пуэн огытыл, сеҥен илаш тыршеныт.

Алеш чӱчӱ колхозышто вольыкым ончен. Пелагея акай школышто йоча-влакым туныктен. Тунамак шкеныштын пӧртышт нерген шонаш тӱҥалыныт. Кок телым Амзя леспромхозыш миен, пӧртым ышташ ситышашлык пырням налын толын, пурам нӧлтен шогалтеныт. Шочшышт-влак полшымо дене пӧртым чоҥеныт. Алеш чӱчӱ тачат ватыжын ачажлан, Пайгизя павайлан, вий шутымын полшымыжлан, поро каҥашым пуымыжлан таум ойлен ила. Вӱтам, мончам шуктеныт, вольыкым шуко ашненыт. Техникылан шӱман Алеш чӱчӱ, шоферлан тунем лектын, машинам вӱдаш тӱҥалын. Ондак ГАЗ, вара ЗИЛ, а пытартышлан, пенсийыш лекмешкыже, кугу «Урал» автомашинам виктарен. Кеч-могай машина дене кушто гына ыштен огыл гынат, кабин кӧргыжат, тӱжвалжат эре ару лийыныт. Шкеже нигунам дизель ӱеш, соляркеш амыргыше вургем дене ыш кошт. «Уралешыже» прицепым пижыктен, Уфа, Белебей, Салават, Челябинск, Миасс, Свердловск, Казань олалаш да моло кужу корнылаш кошто. Йолташыже-влак паленыт: Алексей дене корныш лектат гын, сайын коштын пӧртылат. Корнышто кудалтен ок кодо, пудыргет гын, ачалаш полша, шужет гын, пукша, кылмет гын, ырыкта, чайым йӱкта. Тудын чыла пеленже уло. Вуйлатыше-влакат паленыт: Алексейым корныш колтет гын, кондышаш арверым конда, намиен шуктышашым намиен шукта. Икманаш, ӱшанле айдеме да шофер! Садланак чӱчкыдынак Чап грамотым, премийым налын, моктымо, пагалыме мутым ятыр колын. Районысо кугурак ийготан шофер-влак тудым шукышт палат да пагалат.

А мӧҥгыштӧ йӧратыме пелашыже да йочаже-влак вученыт. Окнаштат корнышкыла ончен. Чӱчкыдынак йӱдым пӧртылаш верештын. «Йӱдым корнышто фар тул койын гын, Алешын машинаже огыл дыр манын, лектын колыштам ыле. Машина йӱкшым мӱндырчынак паленам. Икшывем-влакын ачашт пӧртылеш манын вученам», - шарналта пелашыже.

«Пелашем ӱшанле айдеме, тудым йӧратымемлан вич йочам шочыктенам. Вет кеч-могай сомыл годымат эре полшен, неле паша деч кораҥден, эҥертышем лийын, кызытат тыгак, - ойла йӧратыше пелашыже. - Чыла пашамат мутланен, ик ой дене ыштенна. Пелашемын сеҥымашыжым ужын, кумылаҥден, мокталтен шогем, вет пӧръеҥат поро мутым, шыман каласымым йӧрата. Мариет йӧратыже манын, тудым кок гана чотрак йӧратыман». Илаш тыршыше айдемын чыла лиеш. Вет оксам шуко налше еҥ огыл, а тиде оксам шотлен, кучылт моштышо поян. Тыге тыршен, оксам поген, эше 80-ше ийла тӱҥалтыштак «Москвич» автомобильым налыт. «Урал» деч вара модыш машинам вӱдымӧ гай коштеш ыле. Пошкудышт дене эре келшен, икте-весылан эҥертен, полшен илат. Ялыштына нуным даже «Заслуженный пуртымо ача-ава» манын кертына.

Шарнем, ӱдыр налаш погынышо йолташем-влак пел ий ондак, нунын дене мутланен, пуртымо ача-ава лияш йодыт ыле. Але «Пуртымо ача-ава лийыда гын, ӱдырым налам» ышталыт ыле. А нуныжо «Нал гына, ме келшена, ик самовар чай да под шӱрӧ жал огыл» вашештеныт. Шкеат иленыт, рвезе-влакымат илаш кумылаҥденыт. Вет ешым чумырышо айдеме - илыш тошкалтыште кӱшнырак шогышо, шотанрак еҥ. А тиде «Москвич» дене Алеш чӱчӱ мыняр ӱдырым налаш миен! Шукыж годым тыгат лийын. Алеш чӱчӱ машина дене, шофер лийын, ӱдыр кондаш мия. Вара капка ончыкыжо толын чарна да, ватыж воктек вашке гына куржын пурен, коктын сӱан вашлияш лектыныт.

Ешым йӧратен чумырышо-влакым, сӱан калыкым эре шыргыжын, поро йылме, кинде-шинчал да ӱстел тич сий дене вашлийыныт. Поро сугыньым пуэн, пиалым тыланеныт. Варажат тыгак - эргышт да ӱдырыштлан эҥертыш лийыныт.

Южгунам ӱдырым налын толыныт да тунамак, вургемжым алмаштен, «Уралжым» ылыжтен, пасушкат кудалаш верештын.

Поян кумылан еш. Кеҥежым нунын пӧрт велке ончалат - шинча куана, кумыл нӧлтеш. Йӱран, пылан кечынат нунын пӧрт ӱмбалне кече волгалтме гай.

Чыла вере арулык озалана. Уремыштат, оралтыштат олым пырчым от му. Йырым-йыр тӱзык, волгыдо, чатка пече. А изуремышт тыгак маналтеш: «Алеш тыкырык». Тыгеракын, озаже тудо. Ик урем гыч весыш коштшо айдеме эркынлен эртыже, лакылаш ынже шӱртньӧ, лавыраш ынже амырге манын, тӧрла, пече тӱрыштӧ шӱкым ок кушто. А йӱран, лавыран годым трактор, машина коштын, лакаҥден ынышт пытаре манын, тореш вара дене авыра. А мо, чын ышта, оза вет. Кушто оза уло, тушто тӱзыклык, арулык. Садлан нунын воктен мланде ужар шудо дене петырналтын. Южышт сыратат докан, но нуно, толын, тиде моторлыкым огыт ыште.

А пакчаште, кудывечыште мыняр пеледыш! Мотор кеҥеж тӱҥалтыште, 12-шо июньышто, Пелагея акайын шочмо кечыже. Лач тиде кечын пион пеледаш тӱҥалеш. Пуйто чеверлыкшымат, тамле пушыжымат тудлан пӧлеклынеже!

Тудын пареҥге пакчажат эре ару. Нигунам шӱк, вуйым нӧлтен, «оҥым кадыртен», «Мый озаватым сеҥышым вет» манын, тушто кугешнен ок куш. Кеч-куштат чаткалык шижалтеш. Ӱмыржӧ мучко, 38 ий, изи ньога-влакым лудаш, возаш, шотлаш, поро деч осалым ойырен мошташ туныктен, илаш кумылыштым нӧлтен, уш-акылыштым пойдарен. Мемнан ялысе школлан 80 ий темеш ыле. А пел ӱмыржӧ Пелагея акай дене кылдалтын. Кызыт ялыште илыше калыкын пелыжым тудо туныктен. Ешыштышт кок эргым да кум ӱдырым ончен куштеныт, илаш туныктеныт. Кузе кайык игыже-влакым кузе пукша, кушта, чоҥешташ туныкта, тугак нунат икшывыштым шкевуя шонаш, илаш туныктеныт. Вет чоҥештен моштыдымо кайыкигым пырыс куча. Алена, Галина, Олеся, Владислав да Юрий икшывышт шукертак шке ача-ава лийыныт гынат, каныш, пайрем еда эре шочмо суртыш толыт, ача-аван кумылыштым нӧлтал каят. Олмапу олмаж дене, а ача-ава икшывышт дене мотор лийыт. Алеш чӱчӱ ден Пелагея акамым шольышт-влакат огыт мондо - эреак толын, поро мутым каласен, кумылыштым нӧлтал каят, йыҥгыртат. Еҥгашт, акашт ава олмеш чылаштым ушен шога.

Арулыкым, чаткалыкым йӧратыме кумылышт нуным шошым калык дене пырля уремым, коремым эрыкташ луктеш - чонат вет моторлыкым йодеш. А Пелагея Павловнан муралтен колтымыжым колыда ыле гын! Могай гына мурым ок пале. Унам погымо годым нуным мурен-мурен сийла, мурен ужата. Йӱкшӧ Ош Виче воктенсе арама лоҥгаште, пӱкшермыште шӱшкышӧ шӱшпыкын гай. Клубысо, районысо сценылаште яндар йӱкшӧ, весела шинчаончалтышыж дене, тывырдык дене калыкым куандара. Икманаш, еҥымат пагалат, шкеныштымат пагалыктат. Шке верч гына илыше айдеме огытыл. А нуно чыла велымат оҥай улыт. Клуб воктене илымеке, пайремым эртараш мо ок сите, пӧртышт гыч чыла нумал пуртат але шке вийышт дене полшат. Пытартыш пайремым эртарыме годым Алеш чӱчӱ шке толын полшаш пиже - оҥам налаш, сценым ышташ, поро ойжо дене кумылаҥдаш… Икманаш, кидшат уста, йылмыжат лывырге.

Наука доктор Р.Б. Нурлыгаянов «Урожай» колхозыш пурышо ял-влак нерген книгаштыже нунын суртыштым эн тӱз, чатка да чевер семын ончыктен. Сабантуй годым сурт-пече конкурсышто нунын пӧртышт ятыр ий сеҥыше лие.

Пошкудыштланат, ял калыкланат пример улыт. 80-ше ийлаште ик чӱчӱ ойла ыле: «Вес гана ялыш пӧртылам гын, Алеш чӱчӱн гай мотор пӧртым ыштем». Тиде айдеме мутшым шуктыш. Янгличевмыт деке пурен лекмем годым, куанен, семынем «Молодец улыда» манын лектам. Суксыда тендам умбакыжат аралыже. Ош тӱнялан куанен да молымат куандарен илыза. Тендан гай айдеме-влак пелен илашат оҥайрак.

Ф. БАЙТУКОВ.

Снимкыште: 1. Пелагея ден Алексей Янгличевмыт самырыкышт годым.

2. Пелагея акай (икымше радамыште шола гыч икымше шога) родо-шочшыжо-влак коклаште.