Туныктышо династий

Педагогический династий нерген оем авам нерген каласкалыме гыч тӱҥалнем.

А.П. Пайкиева-Вайтина документ почеш 1922 ий 1 январьыште шочын. Нылияш тӱҥалтыш школым шочмо Такия ялыштыже тунемын. Школыш кандаш ияш каен. Туныктышыжо Василий Иванович Вайтин лийын. Тудо 1892 ийыште Мераҥ ялеш шочын, Бирск инородческий учительский школым тунем лектын.

Василий Ивановичым ялыште пагаленыт, тудо ик эн грамотный еҥ улмаш. Авам «Василий Иванович руш еҥ гаяк рушла ойла ыле» манеш. Тудо ялыште ревизионный комиссийым вуйлатен. Кевытыште ревизийым эртарыме годым Пайкий кочамымат пеленже налын. Кочам ныл классым гына пытарыше лийын гынат, грамотный улмаш, школышто сайын тунемын. Василий Ивановичын куд икшывыж гыч кумытшо - Михаил, Вера, Надежда - Марпед-училищым тунем лектыныт, школышто ыштеныт.

Авам ден Михаил Васильевич тӱҥалтыш школыштат, Келтей НСШ-штат, Марпед-училищыштат пырля тунемыныт. Михаил Васильевич чыла вереат сайын тунемын, изинек рушла сайын ойлен моштен. А авам рушла ойлаш йӧсланен.Тӱҥалтыш классыште икмарданрак тунемын гынат, Василий Иванович тыршымыжлан моктен. Школышто перемен жапыште чыланат икганаште пелен намийыме киндым кочкыныт, уремыш модаш лектыныт. Школ тора улмашат, телым, кӱшыч ӱлыкыла волен шумеш, кылмен пытеныт. А Василий Иванович ешыж дене школыштак илен.

Авам шужен ийламат ужын. «Тыгай алама илышыште молан тунем тӧченна дыр?» - ойла кызыт. «Тунеммаште - вий» манмым кована-кочана-влак умыленыт дыр, сандене икшывыштлан «Ида тунем» манын огытыл, сай айдемым кушташ шоненыт.

Тӱҥалтыш школ деч вара авам Келтей ялысе шымияш школышко кошташ тӱҥалын. Тушко тунемаш налаш школ оралтыште экзамен гайым эртареныт. Авам деч «Мо тугай подлежащий, сказуемый?» манын йодыныт. Тудыжо вигак каласен пуэн. Экзаменым кучен кертдыме-влакат шуко лийыныт.

Келтейыште тунеммыж годым визымше классыште пеш йӧсланен, эре мӧҥгӧ кайымыже шуын. Ялысе-влак южышт Ушмен шымияш школышто тунемыныт. Келтейыш шагалын коштыныт, южышт тунеммым кудалтеныт. Такия гыч Келтейыш - 12 уштыш. Шуматкечын, пуйто кок уштыш кокла, куанен, мӧҥгӧ куржыныт. Еҥ ӱмбалне илаш йӧсӧ улмаш.

Ик теле рушарнян авам да пачер озан ӱдыржӧ, школышто пырля тунемме Янчий, Кутерем пазарыш миеныт. Авам Янчавий ковамым ужын колтен. Тудыжо мераҥ шылым, коваштым ужалаш намиен. Пайкий кочай уста сонарзе лийын. Авам изиж годым эре мераҥ шыл гыч ыштыме чоҥгам кочмым ойла. Ковамым ужмек, авам чот шорташ тӱҥалын, пеленжак имне дене ялыш пӧртылын. Йыдал дене веле улмашат, йолжо чот кылмен.

Кок арня мӧҥгыштыжӧ илен, тудлан портышкемым ыштыктеныт. Келтейыш у портышкем дене каен. Кок арням коден гынат, четвертьым «нылытан» да «визытан» дене гына пытарен. Классыштыже икмыняр эрге «Тудо шуко кечым коденыс» манаш тӧченыт. Йоча-влак ожнат ӱҥышӧ лийын огытыл, ваштарешат каласен кертыныт. Биологийым туныктышо Сергей Иванович Шамигулов (Арлан ял гыч), «Тудо черле лийын» манын, авамым пыдал налын.

Школышто туныктышын гына книгаже лийын. Йоча-влак ойлымо почеш возеныт. Тетрадьыштым тергеныт. «Классыште ик еҥ веле абзацым коден воза», - мокталтеныт авамым. «Шкенан школыштат, Келтейыштат, Марпедучилищыштат мемнам сай туныктышо-влак туныктышт», - шарналта авам. 1933 ийыште Келтей шымияш школ директорлан Андрей Иванович Садретдинов-Чорайным шогалтеныт. Тудо историй, пений уроклам вӱден. Андрей Ивановичын «Тӱжем денат тӱжем дене мӱкш эрталеш. Шӱльӧ парчаш шинчылден каналта. Мемнан декат унала толза, мӱкшаваже олмешат ужына» мурым рояль почеш мурыктымыжым авам тачат шарна.

Андрей Ивановичым 1938 ийыште ик йӱдым арестоватлен наҥгаеныт. Туныктышо Тихон Яковлевич Смирновымат арестоватленыт. Тудо математикым да физикым туныкта улмаш, гитар денат шоктен. «Контрольныйдам терген шуктен омыл», - каласен шуктен Тихон Яковлевич. Кок милиционер, кок могырым кучен, тудым вӱден наҥгаеныт, тунемше-влак уремыште ончен шоген кодыныт. Тунемше-влак шке туныктышыштым пеш чаманеныт, погынен ойласен, мӧҥгеш кычал кондашат ямде лийыныт.

Историйым Василий Яковлевич Ямурзин туныктен. Рвезе тӱслан мотор улмаш. Тудым классге йӧратеныт. Икана урокышто 1812 ийысе Отечественный война нерген ойлен. «Француз-влак чакнымышт годым шукынжо чатлама йӱштеш кылмен коленыт» манмыж годым авам шижынат шуктен огыл, «Нунылан садыгак кӱлеш» манын колтен. Туныктышо-влак, авамым ончалын, шыргыжал каят улмаш.

Педучилищыште тунемме 1939-41 ийлам авам илышыштыже эн сылне жаплан шотла. (Благовещенск пед-училищыште тунемме годым (1970-74 ийла) мыланнат класс вуйлатышына Надежда Ивановна Бушкова тыгак ойла ыле. Чынак улмаш, мыят тугак каласем.) Авам «Б» группыш логалын. «А» группыштат марий-влак, а «С-ште» одо-влак лийыныт. Авам «нылыт» ден «визытлан» гына тунемын, но икана геометрий да физкультура дене «кокытаным» налын: геометрий дене ямдылалт миен огыл, а физкультур дене вараш кӱзен кертын огыл.

Каласен кодыман, мемнан ял гыч (С. Исеметовын «Незабываемый марпедтехникум» книгаж почеш, 2006 ий) 40-50 ийлаште педучилищым 21 еҥ тунем лектын. «Сайын тунемше ӱдыр-влак эре пырля коштына ыле», - манеш авам. Шуко лӱмым шарнен ойла.

Кумшо курсышто комсомолыш пурен. Йодыш-влаклан лӱдде вашмутым пуэден. Активистка лийын, мероприятийлаште участвоватлен. Профсоюз организацийын казначейже улмаш. Организацийжым сайын тунемше Арлан ял рвезе Шамратов вуйлатен. Училище деч варат тудо эре вуйлатыме пашаште тыршен.

1940 ий шыже гыч педучилищыште тунеммылан идалыклан 150 теҥгем тӱлаш кӱлын, сандене шукынжо кудалтен каеныт, тунемше шагал кодын, да кум группым иквереш ушеныт. Сайын тунемше-влак, тыгак авамат тӱлен огытыл.

Авам, ешарен, биохим курсымат эртен. Тунеммыж годым тӱшкагудыштат, Йывангасола ӱдыр Антонида Иванова дене пырля пачерыштат иленыт. Пачерлан тылзеш 10 теҥгем тӱленыт. Авам 53 теҥге стипендийым налын, 48, 60 теҥгем налше-влакат лийыныт. Столовыйышто кечеш ик гана, кечывалым, кочкаш талоным шалатеныт, каслан киндым пуэныт.

Сар тӱҥалме годым авамын кумшо курсшо экзамен-влакым сдаватла улмаш. СССР-ын Конституцийже предметым наҥгайыше туныктышо Владимир Иванович Искибаев (1941 ноябрь гыч 1942 ий апрель марте, войнаш кайымешкыже, педучилище директор) митингыште война тӱҥалме нерген ойлен. Выступатлымыжым иностранный паша нарком В.М. Молотовын мутшо дене кошартен: «Наше дело правое. Враг будет разбит. Победа будет за нами!»

Педучилищым тунем пытарымеке, авам шочмо Такия ялышкыже туныкташ толын. Тунам шымияш школ лийын, а 1949 ийыште тудым Шушнур ялыш кусареныт. Мемнан ялыште кужу жаплан тӱҥалтыш школ гына кодын. Авам марий йылмым да литературым туныктен, туныктышо лийдыме годым биологийым, химийым, алгебрым, пенийым наҥгаен.

Такия школыш Чормак, Корий, Дунаевка (марлаже Кусак, Корий воктенсе руш ял), Графск гыч тунемаш коштыныт. Чормак ял гыч Александр Михайловат (вараже калык писатель Александр Юзыкайн) тунемын. «Чормак-влак сайын тунемыт ыле», - шарналта авам.

Икана Графскыште илыше Якимов, Сюткин, Фофонов школыш коштмым чарненыт. Авам, Графскыш каен, нуным налын конден. Школ директор Василий Милюковын (Шушнур гыч, вараже войнаш каен) «Кузе конден кертыч?» куанен йодмыжлан «Такияш огыл гын, Кӧтыремыш кошташ тӱҥалыда» каласышым манын.

Икана учительский конференцийыште туныктышо-влаклан, класслаш 20 еҥ дене шынден, диктантым возыктеныт. Кок еҥын гына «визытан» лийын: иктыже - авамын, весыже - Касево гыч руш туныктышо Киселеван. Лӱмжым каласенытат, чоҥештен кайымыла чучын.

Ачам, Константин Сергеевич Вайтин, педучилищым 1939 ийыште досрочно тунем пытарен, армийыш налмешке, Калмаш школыш туныктышылан колтеныт. Тушечын 1940 ий октябрьыште Йошкар Армий радамыш каеныт. Тушечак войнаш логалын. 1941 ий шыжым фронт гыч сусырген толын, тунам авам ден ачам изирак сӱаным эртареныт.

А телым ачам уэш фронтыш каен. 1944 ийыште чот сусырген, госпиталь деч вара мӧҥгӧ пӧртылын. Варшава ола марте шуын, «За отвагу», «За победу над Германией» медаль-влак дене наградитленыт. Тудым Йывангасолаш колхоз председательлан колтеныт, вич ий еш дене тушто иленыт. Вара шке ялышкына пӧртылыныт, председательлан, бригадирлан, 1962 ий гыч школышто ыштен. Икымше-нылымше класслаште мыйымат туныктыш. 1978 ийыште ӱмыржӧ лугыч лийме марте, коло ий наре, школышто тыршыш.

Авам школыштат, мӧҥгыш-тат строгий ыле. Олян да удан ыштымым чытен огыл. Изина годым йоча-влак коклаште сырымаш лиеден гын, ачам дек вуйым шияш куржынна. Авам дек итак мие, шкендымак вурсен колта ыле. А ачам лыпландарен, эре кугуракым вурсен.

Авамын туныктымо клас-сше-влак виянрак ыльыч. Тунамсе тунемшыже-влак кызытат порын шарналтат да таум ойлат. Туныктышылан - тиде кугу пӧлек.

Авам ӱмыреш тыршен куржталын, кок смена дене туныктымо жапат лийын. Кажне пайремлан докладым лудыныт, концертым шындылыныт. Мыйын тунеммем годым концертым эре тудо ямдыла ыле. «Шукыж годым шинчын кочкашат жап ок сите ыле, тывеч-тувеч пурлат да умбакыже сомыл дене куржталат», - ойла тудо. Ялысе ӱдырамаш туныктышын пӱрымашыже шукыж годым тыгай лийын. Нунылан чылаштлан орден ден медальым кучыкташ лиеш. Тыге, школ пашалан вуйым пуэн, шке икшывыже-влакым ончаш жапше шагал кодын, сандене мемнан ешыштат чылаланнат вниманий ситен шуктен огыл. Меже изинек сомыл дене куржталынна. Ончычракше изи икшыве-влакым нянька-влак онченыт, варарак кугурак-влак изиракым эскереныт. Школыштак кугемынна. Урок годым тунемше-влак дене парт коклаште шинчылтынна, сӱретленна да серкаленна.

Йырым-йыр школ паша да туныктышо-влак лийыныт, сандене вес профессийым ужын огынал, ончылнына «Кушко тунемаш каяш?» йодыш шоген огыл. Ачам изиэм годымак, воктекыже шынден, еҥын шочмо кагазше гыч копийым серыкта ыле. Тунам ял калык икымше гана изи гына пенсийым налаш тӱҥалын. Ачам нунылан документыштым ыштыл пуэн.

Школышто мыланем руш да немыч йылме-влак келшат ыле. Немыч йылмым визымше классыште Зоя Рахимовнан уроклаштыже йӧратен шынденам. А руш йылмылан Шушнур школышто Галина Михайловна Степанован уроклаштыже шӱмаҥынам, кызытат совершенный да несовершенный вид глагол-влакым ойырымо уроклам шарнем. Эн чотшо, конешне, баян дене шокташ тунемнем ыле, санденат педучилищыш тунемаш кайышым. Стасик изам ныл ияшак гармоньым шокташ тӱҥалын, варарак - баянымат. Мый туддеч туныкташ йодам ыле. Тудыжо ик-кок гана веле ончыкта да шылеш ыле. Кунам шке моштет, моштыдымо еҥым туныкташ кажныжын чытышыже ок сите. Тидым варарак умыленам.

Педучилище деч вара мый Мишкан районысо Пӱнчер кандашияш школышто Александр Сайсанович Сайсановын вуйлатыме пеш сай педколлективыште кок ий пашам ыштышым. Марий йылмым да литературым, руш йылмым да литературым, немыч йылмым да пенийым наҥгаем ыле.

Педучилищыште тунемме годымак класс вуйлатышына Надежда Ивановна Бушкова кӧ умбакыже тунемаш кайышашым фамилий дене каласкален лектын. «Вайтина тунемаш кая!» манмыже кызытат пылышыштем. Вуйышко чотак шыҥдарен шуктен, витне. Мылам тунемаш келша ыле. Тыге Йошкар-Олашке очно тунемаш пурышым. Марий кугыжаныш университетыште историклан тунем лектын, направлений дене Одо кундемыш кайышым. Пенсийыш лекмеш, Пыргынде кыдалаш школышто историйым да обществознанийым туныктышым.

Евстолия шӱжаремат Благовещенск педучилище деч вара МарГУ-што историй отделенийыште заочно тунеме. Школышто шуко ыш ыште, Самарыште паспорт пӧлкам вуйлатыш. Кызыт сулен налме канышыште улеш.

У. ИЖБОЛДИНА-ВАЙТИНА.

Снимкыште: А.П.Пайкиева-Вайтина студент годым.