Шочмо-кушмо кундемже верч чонжо йӱла

- Генрик Павлович, икымше гана возымыланда мыняр ий эртен, шарнеда? 

- Икымше гана возымемлан - школысо пырдыжгазетыш почеламутым ямдылымемлан - тений 50 ий лиеш (Мый 1965 ийыште шочынам.). Тунам, Маняк школышто тӱҥалтыш класслаште тунеммем годым, сылнымут кружок пашам ышта ыле. Тудым Дӧртыльӧ район Искуш ял гыч Асылбай Асылбаевич Арсланов намиен. Вара район газетыш ялысе проблема-влак нерген возаш тӱҥальым. А «Чолманыште» икымше статьям 1996 ийыште шыжым савыкталте. Тушто мый пашам пырля ыштыме Александр Иманов йолташем нерген возенам ыле.

90-ше ийлаште газет ден журнал-влаклан возалтме ак-влак кажне ийын кӱзаш тӱҥальыч. Тидлан кӧра марла газет ден журналым шагал лудылтын, 2000-ше ий тӱҥалтышлан марий йылме дене возымым, сайын лудмым монденам гаяк ыле. Икманаш, йылме практика лийын огыл. Ик жап гыч тиде экшыкым кораҥдышым - уэш возаш тӱҥальым. 

- Чонлан лишыл вер-шӧр, шочмо кундемын историйжым шымлаш шонымаш кушеч лектын? 

- Шкеат паледа, школышто историй урокышто мом гана тунемын огынал: Египет, Вавилон, Индий, Китай, Карфаген… Историйым, поснак шочмо-кушмо верыным, мый эре йӧратенам. Архив материал-влак дене пашам ыштен, Маняк ял гыч Кугу Ачамланде сарыш кайыше 130 ветеран нерген материалым поген, «Победа» сайтеш вераҥденам.

А краеведенийыш мый тукымвож гоч шуым. Икымше гана тукымвожемым тӱҥалтыш классыште ыштенам ыле. Вара тудо мондалте. Жап эртымеке уэмдышым.

Илышышкына интернет кыл шыҥен пурымеке, авамын да ковамын ойлымышт чыла чыныш лекте. Ял-влакын лӱмыштымат кычальым. Эркын чыла муым. Тольык кычалаш пеш йӧсӧ лийын: интернетыште шоя увер пеш шуко. Икте палыде воза, весе тудым копироватла. Кӱлешан уверыш шуаш мыняр кычалаш кӱлеш! 

- Тугеже, тукымвожын вийжыланат эҥертен иледа? 

- Мый чимарий улам! Пӱртӱс дене мемнан чимарий йӱлана чак кылдалтын. Адакшым мыланна мемнан вес тӱняш кайыше кугезына-влак полшен шогат. Шкендын кугезет-влакым мыняр шукырак палет, тунар шуко нуно мыланна полшат. Мый, илышым шымлен, тыгай ойыш шуым. 

Ялысе спектакльыште модмо годым пошкудо яллашкат лектына ыле. Тыште ик илыш йыжыҥым ушештарыде ом керт. Икана Дӧртыльӧ районысо Маядыкыш шуна. Но трук чарнышна - умбакыже каяш ыш лий. А Маядык - кугезе кувавамын ялже... Вес ийжылан Дӧртыльӧ район Йывачъялыш кайышна. Тыгаяк историй… Кугезе кувавамын аважын ялже. Вес ганаже Илиш район Лапкашор ялыште тугаяк историйыш логална. Лапкашор Мандияр ден Анач ял-влак коклаште верланен. Мандияр гыч мыйын пӧръеҥ линий дене кугезе шочшем уло. Тиде ялыште ожно марий ден одо-влак иленыт. Южо ялче-влак мусульман йӱлаш куснаш тӱҥалмеке, кугезе шочшем Манякыш толын. Кызыт одо-влакын ялыштым «Ташкичу» маныт. Аначше - кувавамын куваважын аважын ялже… Тулеч вара Калтаса район Актыган ялыште тыгаяк томашаш логална. Актыган - авамын кугемме верже. Тушто 7, 8 класслаште тунемын… Икманаш, кӧ дыр пуйто умбакыже ок колто. Ала утыждене суеверный улам?

- Школ жапдам порын шарналтышда. Краевед семын шуаралтмаштыда туныктышо-влакат изи огыл рольым модыныт, очыни? 

- Тунам мемнан школышто педагог-влак виян ыльыч. Авамат, Татьяна Ахмадиевна Ахмадиева, пеҥгыдын йодшо туныктышо ыле. Уроклан кеч-кузе тыршен ямдылалт - ик ганат «визытаным» ыш шынде. «Тый отметкылан огыл, шинчымашлан тунемат. Тылат «5»-ым шындем гын, моло тунемшын шинчашкыже кузе ончалам?» - ойлен тудо.    Ожсо туныктышо-влак кызытсе-влак гай огытыл ыле. Арня еда совещаний-влакымат эртарен огытыл. Мыйын икымше туныктышем, Зинаида Ямтиевна Ямтиева, Краснокам район Музек ялеш шочын. Тудо урокышто кажнынам тукымвожнам ышташ йодо. Ме ямдылышна. Вес гана тыге каласыш: «Ялда воктенсе кажне верын лӱмжӧ уло. Молан нуным лач тыге маныт? Кушеч лектыныт нине лӱм-влак?» Мый туныктышын оҥай заданийжым уло кумылын шуктышым. Ачам деч йодыштын, 35 вер-шӧрын историйжым возен намийышым. 

…Эҥер воктеке миен шогалынат, йогышо вӱдым ончена. Тудыжо йоген толеш да эртен кая. Саде эҥер воктене шогымо сӱрет гаяк: кызыт иктыланат нимат ок кӱл. Тачысе кечын мемнан тунемме годсо гай тыгайым урокышто нигӧ ок йод...  

- Профессий дене кӧ улыда, кушто пашам ыштеда? 

- Профессием «слесарь по КИПиА» манылтеш. Вес семынже, техникын терапевтше улам: пашам «вуйдорык», давлений-разряжений да температур дене кылдалтын. Нижневартовск оласе 41-ше технический училищыште тунемынам. Мылам гына тудо жапыште «эрыкан» дипломым пуышт. Тунеммем годым ачам ош тӱня гыч кайыш, садлан шочмо ялыш пӧртыльым. «Южарланнефть» НГДУ-што пашам ышташ тӱҥальым, тушеч Совет Армийыш наҥгайышт. Армий деч вара ончычсо паша верышкем пӧртыльым да тачысе кече мартеат туштак - «Хазино» промбазыште «СИБИНТЕК» ООО-н Нефтекамскысе участкыштыже - тыршем. 

- Лудшо-влаклан ешда нергенат палаш оҥай, шонем…

- Мыйын пелашем - Ушмен «кӧгӧрчен». Каникуллан тудо акам дене (Акам Ушмен ялысе кевытыште пашам ыштен.) мемнан ялыш павайже деке толын. Коктын модынат, павайже деке кая ыле. Вара армий деч вара Ушмен клубышто вашлийна. Мотор, чатката ӱдыр. Изиш лиймеке, тудлан тыгай шомакым йоҥгалтарышым: «Руфина, айда когыньнан илышнам иктыш ушена - илыш корнынам ожсо гаяк пырля модын-воштыл эртарена!» Вуйжым ӱлыкӧ ыштышат, йошкарген, «Йӧра…» ыштале. 

Мыйын оньыкугызам («тесть») мемнан ялын «кӧгӧрченжым» Ушменыш наҥгаен, а мый тудын ӱдыржым шкенан ялыш кондышым. Йӧратыме пелашем дене кок икшывым йол ӱмбак шогалтенна. Ӱдырна, тыгак эргына мыланна кум уныкам пӧлеклышт.

- Генрик Павлович, клубысо спектакльлаште модмо нерген ушештарышда. Могай роль-влакым чоҥаш логалын? 

- Ожсо клуб вуйлатыше спектакльыште рольлан ик пӧръеҥ кӱлеш манын йодын ыле. Келшышым. Тыге спектакльлаште 2017 ий марте модынам. Икымше ролем - М. Рыбаковын «Тӱрлемӱдыр» пьесыж гыч Прокош кугыза, «Молан тольым» пьесыжымат шындышна, тушто шоҥго кочам келыштарышым (Рыбаковын кок-кум пьесыжым модна тунам). И. Мухаметова «Папа в банке» произведенийжым марла келыштарыш. Тыге «Ачай банкыште але марий «Санта-Барбара» пьеса шочо, тудын дене Актыган марте шуна. Пытартыш пьеса клуб вуйлатыше Г.Р. Каликаева дене кылдалтын. Тудо кевытыштат ышта ыле. Ик гана мием - книгам лудеш, вес гана адак лудеш. «Книгам шуко лудыч, ынде пьеса гай келыштаре, - маньым. - Пырля тӧрлатенат, шындена». Тудо лудмо книгаж почеш возыш, мый тӧрлышым. Тыге «Йӧратымаш чыла сеҥа!» пьесым шындышна. Тулеч ончыч Маядык ял гыч К.М. Иляев дене (Тугодым Маняк школышто ыштен.), «Новые русские бабки» персонаж-влаклан келыштарен, марий кувава лийын, сценка-влакым шындылна. Тыгак «Кузе илет, ялем?» спектакльыште модынам. 

- Шочмо кундем верч ойгыртышо айдеме семын тачысе кечын тендам могай шоныш тургыжландара? 

- Марий калык йылмыжым монда. Мом ышташ? Шкемын рецептемым темлаш тоштам. Мый пьесын мутшым тунеммаш гыч уэш марла лудаш тунемым. Тугодым кажне кас марла возымым икмыняр гана лудаш логалеш ыле. Спектакльыште адакшым муратат, куштатат. Тиде вет мемнан тӱвырана. Тыгай йӧн дене марла лудмым мондышо кум еҥым угыч «марий йылмыш кондышым» . А эше пьеса конкурсым эртараш лиеш. Ялысе клублаште коллектив погына. Тӱҥжӧ - пьеса оҥай лийже. Яллаште марла спектакль-влакым шындаш тӱҥалыт гын, мыняр еҥым марла лудаш кумылаҥдаш лиеш!

- Мер сомылланат жапым муыда - шочмо ялыштыда староста улыда. Калык дене могай тӱшка пашам шукташ логалеш?

- Старостылан мыйым кунам сайленыт дыр - шкежат ом пале, «Без меня меня женили». Мый тудо собранийыш миенат омыл. Кученыт да сайленыт, ик жап гыч эше кок гана уэш сайленыт. Ялысе чыла паша староста ӱмбалне.  Чылажымат каҥашен ыштыман. Эсогыл пожар годымат (Юмо аралыже!) МЧС староста дек йыҥгырта. Мемнан ялыште эн тӱҥ проблема - тиде вӱд. Икмыняр ий ончыч геофизик-влак мемнан мландыште «гидравлический разрыв пласта» манме сомылым шуктышт. Тыге ялыштына вӱд шотышто проблема тӱҥале. Эҥерлаште да ерлаште вӱд ок кучалт, да нуно кошкат. Вынемыштат вӱд пыта. Вынемыште вӱд лийже манын, ял калык Тыхтем эҥер рӱдым эрыкта. Бобр-влак пӱям ыштат, тидлан кӧра, пӱям почын, кажне ий кок тылзе наре вӱдлан йогашыже корным почаш кӱлеш. Поснак кугу таум каласыме шуэш ял шӱлыш дене илыше, ялна верч чот тыршыше Э. Умутаевлан, иза-шольо Максим ден Вячеслав Салиевмытлан, Р. Байбулатовлан, Г. Байрашевлан, И. Иликбаевлан, С. Исановлан, А. Шамшетовлан да молыланат!